W Radzie Miasta wybranej w roku 1927 zasiadł jeden radny zaliczany przez starostę do partii komunistycznej[1]. W roku 1919 zaś komuniści nie posiadali ani jednego mandatu w Radzie Miasta[2]. Wybory do Sejmu w roku 1928 wykazały w Puławach większe poparcie uprawnionych do głosowania dla KPP niż dla Poale-Syjon-Lewicy. Liczba głosów oddanych na te partie przedstawiała się następująco: Poale-Syjon-Lewica – 114, KPP – 355, Bund – 3[3]. Było to razem wśród wszystkich oddanych głosów 13,7 %. A z 1379 głosów oddanych na ugrupowania polityczne żydowskie i KPP aż 34,2 % oddano na skrajną lewicę.

W wyniku prowadzonej przez KPP polityki ponadnarodowej sympatycy jej wchodzili w sojusze z innymi ugrupowaniami lewicowymi. W 1928 r. komuniści puławscy głosowali nie na swoją listę wyborczą, która otrzymała tylko 1 głos, ale na listę Zjednoczonej Lewicy Chłopskiej – Samopomoc, na którą w mieście padło 354 głosy[4]. Nie zawsze jednak ta współpraca była mile widziana przez koalicjantów. Np. manifestacja solidarności z chłopskim ruchem radykalnym przeprowadzona przy okazji pogrzebu przedstawiciela tegoż w lutym 1928 r. nie spotkała się z aprobatą chrześcijańskich uczestników pogrzebu. Ok. 150 osób biorących udział w nim z ramienia żydowskich związków zawodowych i Towarzystwa Kursów Wieczorowych dla Robotników doprowadziło do wyłączenia się z konduktu osób z poza rodziny zmarłego. Dopiero przy bramie cmentarnej osoby, które usunęły się z konduktu wzbroniły Żydom wstępu na teren cmentarza[5].

W roku 1931 komuniści próbowali sprowokować ludność wiejską z okolic Puław do wzięcia udziału w mającym się jakoby odbyć marszu głodowym bezrobotnych zaplanowanym na 25.02.1931 r. z okazji obchodów Dnia Walki z Głodem i Bezrobociem. Ograniczyli się jednak ze swej strony tego dnia tylko do wywieszenia transparentu[6]. Zresztą początek roku 1931 stał pod znakiem likwidacji w powiecie puławskim komórek partii komunistycznej przez Policję Państwową.

Akcja likwidacyjna rozpoczęła się aresztowaniami 8.01.1931 r. w Kurowie i Markuszowie i trwało tam do 21.01.1931 r. W dniach 5-7.02.1931 r. likwidację komórki Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej przeprowadzonego w Końskowoli. Poprzez powiązania komunistów z Końskowoli z Puławami 28.02.1931 r. rozpoczęto aresztowania w Puławach. Dochodzenie wykazało, że Komitet Dzielnicowy KPP w Puławach powstał w końcu grudnia 1930 r. i obejmował podporządkowane mu miasta: Puławy i Kazimierz Dolny oraz osiedla: Końskowola i Opole. Podlegały mu w Puławach: komórka KPP, komórka KZMP oraz komórka MOPR-u. W sumie policja przekazała sędziemu śledczemu 15 aresztowanych osób. Aresztowania prowadzono do 3.03.1931 r[7].

Z powyższego wynika, że aparat bezpieczeństwa obserwował działalność komunistyczną dopóki nie przyjmowała ona form zorganizowanych. Wpływy KPP były w Puławach obserwowane i później znano personalia najaktywniejszych działaczy. Jednak wpływy komunistów z czasem malały.

Organizacją polityczną zwalczającą syjonizm był Powszechny Żydowski Związek Robotniczy, w skrócie nazywany Bundem. W kalendarzu robotniczym „Arbeiter-Luach” za rok 1920 zamieścił on informację, że w Puławach posiadał 25 członków politycznych[8]. Natomiast w informacjach o działalności Bundu sporządzonych w Urzędzie Wojewódzkim w 1930 r. napisano na str. 38, że w powiecie puławskim posiadał on swych sympatyków jedynie w Józefowie, Opolu i Kazimierzu Dolnym, a ich działalność skupiała się na terenie związków zawodowych[9]. W 1928 r. w Puławach jednak jedna organizacja opowiedziała się za popieraniem w wyborach parlamentarnych listy wyborczej Bundu[10]. Był to oddział Stowarzyszenia „Kultur Liga”. Miało ono na celu rozwój i szerzenie kultury żydowskiej oraz pomoc przy organizowaniu instytucji kulturalno-oświatowych[11]. W Puławach oddział tego Stowarzyszenia zarejestrował się 12.10.1926 r[12]. Oddział skupiał się w swojej działalności na akcji odczytowej i ogólnie był nieprzychylnie nastawiony do ruchu syjonistycznego[13].

Partie lewicy posiadały duże wpływy w związkach zawodowych, ale nigdy jedna partia nie kierowała związkiem, tylko każda z osobna dzieliła się wpływami z pozostałymi.

Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Odzieżowego w Polsce zrzeszał robotników i czeladników krawieckich. W maju 1925 r. na żądanie warszawskiej Centrali związku jego oddział w Puławach uległ likwidacji[14], lecz już 11.10.1925 r. został reaktywowany. W skład jego zarządu wchodzili: Izrael Tancman – krawiec, Małka Lebendygier – krawcowa, Mordko Laterman – krawiec, Matys Melman – krawiec oraz Jankiel Bajczman – krawiec. Ten ostatni jako jedyny członek zarządu nie był mieszkańcem Puław. Do Związku należały wtedy 42 osoby[15]. Ulegając wpływom komunistycznym, przed wyborami parlamentarnymi roku 1928 członkowie tegoż związku w warsztatach pracy i lokalach związkowych prowadzili agitację na rzecz list wyborczych popieranych przez KPP, a na wiecach i zebraniach ludności żydowskiej o innych przekonaniach politycznych czynnie starali się je zakłócać. Postępowali tak nawet na spotkaniach organizowanych przez Poale-Syjon-Lewicę[16]. W marcu 1930 r. z kolei starosta członków Związku w liczbie 20 określił jako w większości zwolenników Bundu, a w mniejszości Poale-Syjon-Lewicy. W skład zarządu wchodzili wtedy: Moszek Ruchlejner, Chawa Kiper i Małka Rozenberg[17]. W okresie późniejszym znów rozwiązany oddział związku był reaktywowany w grudniu 1936 r. i składał się wtedy z 20 członków, wśród których starosta dostrzegł sympatyków ruchu komunistycznego[18]. Ze zgromadzonych informacji wynika, że oddział związku powoływano do życia zwykle przed rozpoczęciem akcji strajkowej. Podczas strajków z reguły stawiano postulaty natury ekonomicznej[19].

Nieco odmienne żądania stawiał podczas strajków Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Skórzanego. Np. w czerwcu 1928 r. strajkujący pod auspicjami tego związku czeladnicy i robotnicy szewcy domagali się ośmiogodzinnego dnia pracy i przyjmowania do pracy pracowników należących do Związku[20]. W grudniu 1928 r. domagali się z kolei nie odprawiania czeladników przez majstrów oraz regularnych wypłat[21]. W latach trzydziestych związek stawiał już postulaty natury finansowej[22]. Żaden ze strajków prowadzonych przez oba wymienione związki nie przyniósł zwycięstwa robotników. Jednak drugi z tych związków zajmował się nie tylko sprawami ekonomicznymi i pracowniczymi. Organizował on także imprezy kulturalne, jak chociażby 5.05.1928 r. odczyt Szlamy Szajnberga p.t. „Życie Tołstoja jako demokraty”. Wysłuchało go ok. 100 osób, czyli parokrotnie więcej niż liczył członków sam związek[23]. Kolejni przewodniczący tego związku w Puławach to: Josek Wolfrum, Srul Izrael Szajdenfisz i Moszek Melman.

Mniej aktywny od wyżej wymienionych był puławski oddział Związku Zawodowego Robotników Drukarskich. Jego zarząd wybrany pod koniec października 1927 r. po niemal rocznej przerwie w działalności oddziału związku składał się z: Arona Giwercmana – przewodniczący; Kartmana – wiceprzewodniczący; Mojżesza Melmana – sekretarza; Mojżesza Kwatera – skarbnik oraz Hersza Rotera – członek zarządu bez specjalnej funkcji. Wszyscy oni byli podejrzewani o prowadzenie działalności komunistycznej i należeli do Towarzystwa Kursów Wieczorowych dla Robotników[24]. Po roku, w dniach 11-23.10.1928 r. w zecerni Pinkusa Krymera pod egidą tegoż związku 7 pracowników prowadziło strajk zakończony z powodu braku funduszy na zasiłki dla bezrobotnych. Ich żądania finansowe zostały jednak częściowo zrealizowane[25].

Wszystkie wymienione wyżej związki zawodowe należały do Centrali Klasowych Związków Zawodowych ideologicznie marksistowskiej. Związki zawodowe w Puławach funkcjonowały dosyć energicznie, lecz posiadały zbyt małą siłę przebicia by odnosić sukcesy. Ich niski skład osobowy był wynikiem braku w mieście większych zakładów przemysłowych. Łatwiej im było wywalczyć choćby symboliczne podwyżki płac niż poprawę warunków pracy. Wielu właścicieli zakładów rzemieślniczych po prostu nie było stać na spełnienie warunków związkowców, a i tak zawsze mogli liczyć na chętnych do pracy.

Same organizacje polityczne lewicowe, które posiadały tak duże wpływy w związkach zawodowych praktycznie nie były w stanie dotrzeć do większości społeczności żydowskiej. Mimo ich nie zawsze ateistycznego światopoglądu ogół społeczności żydowskiej odtrącał ich członków oskarżając o komunizm. Jednocześnie w praktyce przegrywała z rzeczywistością idea internacjonalizmu. I ruch lewicowy, choć posiadający tak bogatą dokumentację swojej działalności w urzędach państwowych, działał jedynie na marginesie społeczności żydowskiej, nie tylko Puław, gromadząc młodzież najpodatniejszą na jego hasła.

Oczywiście społeczność żydowska nie funkcjonowała w politycznej próżni. Jej przedstawiciele byli obecni w organach samorządu terytorialnego. Mylące jest więc stwierdzenie zawarte w zestawieniu obrazującym układ sił politycznych i narodowościowych w samorządach przed wyborami do Sejmu i Senatu z 1927 r. , brzmiące (cyt.:) „…w Radzie Miejskiej Puław nie ma Żydów”[26]. „Skład polityczny Rad Miejskich województwa lubelskiego przed wyborami w 1927 r.” zawiera takie informacje o Radzie puławskiej (cyt.:) „24 radnych. ZLN – 6; PPS – 8; Sjoniści – 4; Poalej-Sjon-prawica – 2; bezpartyjni Żydzi – 3”[27]. Sprawa walki ekonomicznej z Żydami, w Puławach znajdowała swoje odbicie w życiu politycznym. Otóż w czerwcu 1927 r. (cyt.:) „W związku z wyborami do Rady Miejskiej (…)Zw. Kupców Polskich, Zw. Rzemieślników Chrześcijańskich, Zw. Ludowo-Narodowy oraz byli członkowie Straży Narodowej tworzą wspólny blok dla obrony polskości przed Żydami”[28]. Wyniki tych wyborów prezentowały się następująco (cyt.:) „Lista Nr 2 PPS otrzymała 607 głosów – 6 mandatów.

Lista Nr 5 Poalej-Sjon-lewica 553 głosy – 4 mandaty.

Lista Nr 7 Żydzi bezpartyjni 216 głosów – 1 mandat.

Lista Nr 8 Narodowy Blok Żydowski 613 głosów – 5 mandatów.

Lista Nr 10 Blok Narodowy Polski (prawica) 753 głosy – 6 mandatów.

Lista Nr 11 Klub Pracujących (prawica) 246 głosów – 2 mandaty.

Bez mandatu: Lista Nr 4 (Bund) głosów 23 i Lista Nr 12 (Chasydzi) głosów 74 – dzielnik wynosił 131. (…) Pod względm zawodowym skład Rady jest następujący: urzędników i wolne zawody – 11, kupców – 4, rzemieślników – 7, robotników – 2, razem mężczyzn – 23, kobiet – 1”[29].

12.09. tego roku wybrano burmistrzem dotychczasowego burmistrza Jana Tyczyńskiego – zawdzięczał on to wspólnemu poparciu prawicy żydowskiej i polskiej[30].

Utworzenie Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem wywołało pewne zmiany w składzie politycznym Rady Miejskiej. Na 24 radnych 10.10.1929 r. 3 należało do BBWR, 6 do Stronnictwa Narodowego, 1 do Chrześcijańskiej Demokracji, 4 do Polskiej Partii Socjalistycznej, 1 do Związku Izraela,1 do Centrum Duchowego (Mizrachi), 3 do Organizacji Syjonistycznej w Polsce, 3 do Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Syjonu i 1 był Żydem bezpartyjnym[31]. 1.07.1935 r. skład Rady Miejskiej przedstawiał się z kolei tak: BBWR – 11 radnych i 4 członków magistratu, PPS – 1 radny, SN – 3 radnych, Bezpartyjni – 5 radnych i 1 członek magistratu, Związek Izraela – 1 radny, Organizacja Syjonistyczna – 3 radnych[32]. A w 1931 r. starosta ocenił wpływy polityczne różnych ugrupowań wśród ludności miasta następująco: BBWR – 35 %; SN – 25%; PPS – 15 %; ortodoksi żydowscy – 10 %;syjoniści – 10 %; komuniści i komunizujący – 6 %[33].

---

[1] SSP z 8.11.1927 r., APL SPP 2, k. 73.

[2] Informacje o sytuacji politycznej na terenie miasta w związku z wyborami do rad miejskich (1930r.), APL UWL WSP 2069, k. 96.

[3] tamże, k. 96.

[4] Udział czynników wywrotowych w akcji wyborczej i uzyskane przez nie wyniki (1928 r.), APL UWL WSP 221, k. 104-105.

[5] TSS z 11.02.1928 r., APL UWL WSP 343, k. 67.

[6] TSS z 28.02.1931 r., APL UWL WSP 371, k. 96.

[7] TSS z 14.03.1931 r., APL UWL WSP 372, k. 17-19.

[8] Sytuacja polityczna powiatów – sprawozdania (1931 r.), APL UWL WSP 162, k. 54.

[9] Ogólno-Żydowski Związek Robotniczy „Bund” w Polsce – informacje o działalności (1921-1930r.), APL UWL WSP 480, k. 11.

[10] Stanowisko związków i stowarzyszeń w czasie wyborów (1928 r.), APL UWL WSP 220, k. 47.

[11] Pismo okólne MSW do wojewodów z 24.03.1926 r., APL UWL WSP 1113, k. 2.

[12] Pismo starosty puławskiego do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie z 12.10.1926 r., tamże, k. 9.

[13] MSP za styczeń 1927 r., APL UWL WSP 1940, k. 10.

[14] MSP za maj 1925 r., APL UWL WSP 1938, k. 17.

[15] tamże, k. 34.

[16] Stanowisko związków i stowarzyszeń w czasie wyborów (1928 r.), APL UWL WSP 220, k. 231.

[17] TSS z 8.03.1930 r., APL UWL WSP 364, k. 134.

[18] MSP za grudzień 1936 r., APL UWL WSP 181, k. 279 oraz 284.

[19] TSS z 10.05.1930 r., APL UWL WSP 364, k. 377; TSS z 17.05.1930 r., tamże, k. 385; MSS za marzec 1937 r., APL UWL WSP 388, k. 68.

[20] Strajki w zakładach rzemieślniczych w Puławach (1928-1930 r.), APL UWL WSP 304, k. 1-2.

[21] SSP z 12.12.1928 r., APL SPP 4, k. 285.

[22] MSS za październik 1932 r., APL UWL WSP 378, k. 78 oraz MSS za luty 1937 r., APL UWL WSP 388, k. 30.

[23] SSP z 9.05.1928 r., APL SPP 3, k. 237.

[24] TSS z 5.11.1927 r., APL UWL WSP 341, k. 664.

[25] SSP z 17.10.1928 r., APL SPP 4, k. 175; TSS z 13.10.1928 r., APL UWL WSP 351, k. 58 oraz  TSS z 27.10.1928 r., tamże, k. 82.

[26] Układ sił politycznych i narodowościowych w samorządach przed wyborami do Sejmu i Senatu.-Zestawienia (1927 r.), APL UWL WSP 87, k. 2.

[27] Wyniki wyborów do Rad Gminnych na terenie województwa lubelskiego (1927 r.), APL UWL WSP 151, k. 23.

[28] TSS z 18.06.1927 r., APL UWL WSP 338, k. 35.

[29] TSS z 18.07.1927 r., APL UWL WSP 339, k. 43.

[30] TSS z 24.09.1927 r., APL UWL WSP 340, k. 70.

[31] Wybory do rad miejskich – wykazy rad (1929-1930), APL UWL WSP 1654, k. 5.

[32] Układ sił politycznych i narodowościowych w samorządach przed wyborami do Sejmu i Senatu – Zestawienia (1935 r.), APL UWL WSP 106, k. 89.

[33] Sytuacja polityczna powiatów – sprawozdania (1931 r.), APL UWL WSP 162, k. 108.