Syjoniści

Ruch syjonistyczny stawiał na pierwszym miejscu sprawę budowy państwa żydowskiego w Palestynie i emigrację tam ludności żydowskiej. Organizacja Syjonistyczna w Polsce będąca częścią Wszechświatowej Organizacji Syjonistycznej właściwie nie była partią polityczną. Dopiero w jej łonie kształtowały się odłamy i frakcje posiadające skrystalizowane programy polityczne. Zarejestrowała się jako partia polityczna tylko dlatego, że władze R.P. stały na stanowisku całkowitego liberalizmu w sprawie legalności działalności politycznej i przy rejestracji partii politycznych nie stawiały praktycznie żadnych warunków. Na VI Syjonistycznym Kongresie Krajowym, który odbył się w 1923 r. wyrażono opinię, że sytuacja tej organizacji nie jest do końca wyjaśniona. Z jednej strony, jako stronnictwo polityczne nie musi zabiegać o rejestrację. Z drugiej strony natomiast, statut Organizacji Syjonistycznej w Polsce nie został zatwierdzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych proponujące zrezygnowanie przez Organizację z działalności kulturalnej, politycznej i edukacyjnej. Ustępstwo w tej sprawie doprowadziłoby do przekształcenia Organizacji w Komitet Emigracyjny[1]. Ruch syjonistyczny był ruchem nacjonalistycznym podobnie jak tzw. folkiści stojący na gruncie autonomii żydowskiej w miejscu zamieszkania ludności żydowskiej. Syjoniści występowali przeciwko folkistom, komunistom oraz komunizującym bundystom z powodu ich negacji potrzeby samodzielnego państwa żydowskiego. Pozostałe partie żydowskie w swoich programach posiadały punkty mówiące o Palestynie. W Puławach folkiści nie posiadali swoich oddziałów, a źródła milczą na temat sympatii wobec nich wśród Żydów puławskich. Działalność emigracyjna motywowała Organizację Syjonistyczną do wspierania, rozwijania oraz inicjowania działalności mających na celu propagowanie języka hebrajskiego, jako wspólnego wszystkim Żydom na świecie, rozwijanie kultury fizycznej młodzieży, której zadaniem miało być budowanie państwa żydowskiego od podstaw, zbieranie funduszy na wyjazd kolonistów do Palestyny. Od początku Organizacja Syjonistyczna w Polsce była w opozycji do rządów R.P., które nie uznawały równouprawnienia Żydów.

W grudniu 1923 r. dokonano w Puławach wyboru zarządu komitetu miejscowego Organizacji Syjonistycznej. Weszli do niego: Sender Luksenburg, Michel Wizenberg, Josek Goldwaser, Icek-Majer Karpel, Hersz Handelsman i Icek Goldrajch[2]. Jeszcze w tym samym miesiącu organizacja ta urządziła amatorskie przedstawienie teatralne, z którego dochód przeznaczono na fundusz zapomogowy dla niezamożnej młodzieży żydowskiej[3].

Do czasu odzyskania niepodległości przez Polskę Histadrut ha Cyjonit – jak brzmiała oficjalna nazwa Organizacji – przewagę utrzymywała frakcja Et Liwnot (Czas Budować) o poglądach zbliżonych do konserwatywnych. W Polsce niepodległej ster Organizacji przeszedł w ręce bardziej energicznej i lewicującej umiarkowanie frakcji Al Hamiszmar (Na Straży)[4]. W Puławach w 1923 r. Organizacja znajdowała się jeszcze pod wpływami odłamu Et Liwnot. Jej działalność ujawniła się jeszcze 2.09.1925 r., kiedy to przeprowadziła kwestę uliczną, której celem było popieranie emigracji i kolonizacji w Palestynie[5].

15.12.1926 r. z inicjatywy dziesięciu mieszkańców Puław wystosowano pismo do Centrali Organizacji Syjonistycznej w Warszawie, w którym wyrażali oni zgodę na powstanie oddziału tej organizacji w Puławach. Członkami-założycielami oddziału (poza jednym 32-latkiem, którego podpis nie został rozczytany) byli: Moszek Rubinsztajn, lat 31; Rafał Liebfeld, lat 30; Jozef Waldbaum, lat 32; Szlama Ratnowski, lat 39; Aron Szylewicz, lat 29; Szmul Bajgelman, lat 30; Mordehe Ajzenman, lat 24; Icek Majer Feferman, lat 46; Jankiel Ratnowski, lat 42[6]. Pismo z 22.03.1927 r., adresowane przez Komitet Centralny Organizacji Syjonistycznej do starosty puławskiego, już tylko oficjalnie powiadamiało starostę o utworzeniu swojego oddziału w Puławach[7]. Oddział puławski rozpoczął w niedługi czas potem agitację na rzecz popierania emigracji do Palestyny i jej kolonizacji. 30.11.1928 r. w ramach tej samej akcji popularyzacyjnej przybył do Puław rabin Kuk z Palestyny[8]. Miejscem, w którym koncentrowała się cała akcja agitacyjna była bożnica. Poza namawianiem do popierania i brania udziału w emigracji, przypominano, że religia chroni Żydów przed wynarodowieniem. Jednocześnie rozpoczęto pierwsze próby wprowadzenia postępu cywilizacyjnego w życie Żydów puławskich. Pomóc w tym miały wykłady Leona Nudelmana – lekarza puławskiego – poświęcone zagadnieniu higieny[9]. Sprawa palestyńska nagłaśniana przez syjonistów i wiadomości z Palestyny, gdzie dochodziło do walk arabsko-żydowskich jednoczyły w modłach z syjonistami nawet młodzież komunizującą[10]. Energiczność członków Organizacji objawiała się reagowaniem na każde posunięcie decydentów utrudniających emigrację do Palestyny[11].

W roku 1929 starosta ocenił wpływy Organizacji puławskiej w stowarzyszeniach następująco: 100 % – Stowarzyszenia „Tarbut” i „Linas Hacdek”; 60-80 % w Związku Kupców i w Związku Rzemieślników Żydów[12]. W 1932 r. Komitet Lokalny Organizacji w Puławach skupiał 87 osób[13]. W tym samym roku starosta puławski scharakteryzował członków zarządu i wybitniejszych działaczy syjonistycznych mieszkających w Puławach (cyt.:)

  1. „Jankiel Ratnowski – posiada duże wpływy wśród sjonistów w Puławach i w Kazimierzu Dolnym. Ukończył wyższy zakład naukowy. Przewodniczący Komitetu w Puławach. Współwłaściciel młyna;
  2. Szlama Ratnowski – pracowity w akcji sjonistycznej. Poważniejszej roli nie odgrywa. Sekretarz Komitetu w Puławach. Urzędnik bankowy;
  3. Mojżesz Ankier – ruchliwy i energiczny działacz sjonistyczny. Duża pracowitość. Jest podporą Organizacji Sjonistycznej i Sjonistycznej Partii Pracy w Puławach. Członek Komitetu w Puławach. Urzędnik bankowy;
  4. Benjamin Loterszpil – duże wpływy na otoczenie, poważny. Członek Komitetu w Puławach. Bogaty kupiec”[14].

Organizacja syjonistyczna pobierała od swoich członków składkę w wysokości 6 zł rocznie, czyli trzykrotnie wyższą od płaconej przez członków Agudy. Z Organizacją łączył się nierozerwalnie Fundusz Podwalin „Keren Kejemuth Izrael” zbierający pieniądze na akcję osiedleńczą w Palestynie. Dochody Fundusz czerpał z przeprowadzonej raz do roku zbiórki publicznej za zezwoleniem Ministerstwa Spraw Publicznych, oraz wszelkiego rodzaju darowizn[15].

Stałą formą działania syjonistów były zamknięte zebrania odbywające się w szczupłym gronie aktywistów Organizacji. Odbywały się one w lokalach instytucji kierowanych przez syjonistów. Ich aktywność na polu działalności społecznej i szybkość, z jaką reagowali na wydarzenia dotyczące społeczności żydowskiej czyniły syjonistów łatwiej dostrzegalnymi w życiu społecznym Żydów zamieszkałych w Puławach. Natomiast nie dostrzegano prawie przejawów aktywności społecznej konkurującymi z nimi i o wiele liczniejszych zwolenników Agudy[16]. Kontakty pomiędzy tymi ugrupowaniami ułatwiało programowe popieranie emigracji palestyńskiej. W 1932 r. wpływy syjonistów w powiecie kształtowały się następująco:

  • w Gminach Wyznaniowych  na 80 mandatów 16 należało do syjonistów;
  • całkowicie kontrolowali działalność stowarzyszeń: „Tarbut” liczącego w powiecie 157 członków, „Hechaluc Pionier” liczącego w powiecie 75 członków, „Makabi” – 28 członków;
  • w 80 % opanowali Związek Rzemieślników Żydów liczący w powiecie 85 członków;
  • w 70 % Związek Drobnych Kupców i Handlarzy – 469 członków;
  • w 65 % Stowarzyszenie „Linas Hacedek” – 165 członków;
  • w 30 % Stowarzyszenie „Gemiłes Chesed” – ok. 150 członków[17].

W porównaniu z informacjami starosty z 1929 r. dostrzegany jest przede wszystkim przyrost liczby organizacji ulegających wpływom syjonistów. Było to wynikiem ich aktywności w zakresie poszerzania swoich wpływów. Starali się oni nie tylko opanować już istniejące organizacje, ale i tworzyć organizacje nowe.

Czytelnictwo prasy ogólnokrajowej odnotowane przez starostę obejmowało u syjonistów tytuły „Haint” i polskojęzyczny „Nasz Przegląd”[18]. M.Strzemski odnotował, że ten drugi tytuł był czytany także przez intelektualistów narodowości polskiej[19].

Regułą było głosowanie syjonistów w wyborach parlamentarnych na listy Bloku Mniejszości Narodowych. Jednak ich działalność znalazła też swój wyraz w formularzach spisu powszechnego przeprowadzonego w 1931 r. Agitowali oni bowiem za podawaniem w formularzach przez ludność żydowską języka hebrajskiego jako języka ojczystego[20]. W powiecie puławskim posłusznych tym zaleceniom okazało się 717 osób, z czego 312 to mieszkańcy Puław i Kazimierza Dolnego[21]. Był to odsetek rzędu 6,1 % wszystkich osób wyznania mojżeszowego zamieszkałych w tych miastach.

Istnienie nadal frakcji Et Liwnot w łonie Organizacji Syjonistycznej zaznaczyło się we wrześniu 1934 r. Wtedy to podczas odczytu prowadzonego 28 tego miesiąca przez Mojżesza Zylbera z Lublina sympatię ku tej frakcji zamanifestowali dwaj z czołowych działaczy syjonistycznych w Puławach: Lejb Bronsztajn i Jankiel Ratnowski[22]. Obaj wymienieni na początku kwietnia 1935 r. zorganizowali oddział nowego ugrupowania politycznego pod nazwą „Organizacja Ogólnych Syjonistów w Polsce” liczący 19 członków[23]. Agitacja wyborcza prowadzona przez oddział nowego ugrupowania w lipcu 1935 r. opierała się na twierdzeniu, że Centrala Syjonistyczna została opanowana przez element lewicowy, który na terenie Palestyny prowadzi politykę nie narodowościową, lecz klasową i wywołuje tym walkę partyjną wśród Żydów, groźną w tamtym czasie dla całości spraw palestyńskich[24].

Inną frakcją będącą częścią Wszechświatowej Organizacji Syjonistycznej była partia klerykalno-nacjonalistyczna, skupiająca syjonistów-ortodoksów i Centrum Duchowe (Mizrachi)[25]. Organizacja ta najaktywniejsza była na niwie działań parlamentarnych, w życiu społeczności żydowskiej odgrywała dużo mniejszą rolę, w Puławach choć posiadała zwolenników nie przejawiała działalności. Jedyne ślady ich działalności w Puławach to:

  • Określenie przez starostę jednego z radnych wybranych w 1927 r., jako mizrachistę[26];
  • Informacja o spotkaniu przedwyborczym, które odbyło się w bożnicy w Puławach 9.07.1935 r., zorganizowanym przez mizrachistów przy udziale ok. 100 osób[27];
  • We wspomnieniach M.Strzemskiego jako prezes oddziału Mizrachi w Puławach występuje F.Bergrin[28].

W informacjach o działalności tej partii spisanych przez starostę puławskiego w 1929 r. napisał on, że oddziały Mizrachi istniały tylko w Kurowie i Markuszowie[29].

Kolejną partią będącą częścią Wszechświatowej Organizacji Syjonistycznej była organizacja o nazwie: Związek Syjonistów-Rewizjonistów. Frakcja ta w czerwcu 1935 r. opuściła Organizację i założyła Nową Organizację Syjonistyczną. Organizacja ta kładła większy nacisk na walkę zbrojną o utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie. Państwo to miało być oparte na zasadach religijnych[30]. Puławski oddział Organizacji Syjonistów-Rewizjonistów zawiązał się 29.02.1936 r. Liczył w momencie założenia 30 członków[31]. Jednym z aktywniejszych jego członków był wymieniany już wcześniej Lejb Bronsztajn[32]. Na spotkaniach partyjnych przeprowadzono krytykę działalności posła do Sejmu RP Grinbauma, związanego z frakcją Al Hamiszmar w Organizacji Syjonistycznej. Przeciwstawiano mu działalność i ideologię propagowaną przez Włodzimierza Żabotyńskiego – czołowego działacza Organizacji Syjonistów-Rewizjonistów. Jeszcze inny nurt w działalności syjonistycznej reprezentowała Światowa Syjonistyczna Partia Pracy – Hitachdut. Do roku 1932 partia ta współpracowała z Wszechświatową Organizacją Syjonistyczną, a następnie jej Komitet Centralny w Polsce połączyły się z Komitetem Centralnym Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Robotnicy Syjonu (tzw. Poale-Syjon-Prawica). Do tego momentu nie akcentowała ona zbyt mocno swoich lewicowych poglądów skupiając robotników o umiarkowanych poglądach politycznych[33]. Pierwszą próbę powołania oddziału tej partii w Puławach podjęto w 1928r. Zainicjowany przez miejscowych działaczy syjonistycznych nie znalazł ten krok dużego poparcia wśród miejscowych robotników, przez co po zawiązaniu oddziału nie przejawiał on żadnej działalności. Dopiero w roku 1930 w wyniku działalności bardzo aktywnego syjonisty puławskiego – Majera Ankiera, któremu udało się nakłonić do akcji kilku syjonistów mających duże wpływy wśród robotników żydowskich, ponownie zorganizowano oddział Hitachdutu. Odtąd, korzystając ze wsparcia finansowego oddziału Organizacji Syjonistycznej prowadził on nieprzerwanie działalność kulturalno-oświatową oraz zapomogową dla swoich członków przebywających bez zatrudnienia z różnych powodów[34]. Zamysłem twórców oddziału Hitachdutu było zapobieganie rozprzestrzeniania się wśród robotników żydowskich wpływów komunizującego „Bundu” oraz propagowanie wśród nich idei ruchu syjonistycznego[35]. Na początku roku 1932 oddział liczył 42 członków[36]. Tego też roku starosta w następujący sposób scharakteryzował główne postanie Partii Pracy w Puławach (cyt.:)

  1. „Moszek Rubinsztajn – posiada duże wpływy wśród ludności żydowskiej, energiczny, dobry organizator. Przewodniczący oddziału w Puławach. Dyrektor Banku Kupieckiego w Puławach;
  2. Jozef Goldring – poważniejszej roli nie odgrywa. Zastępca przewodniczącego w oddziale w Puławach. Handlowiec;
  3. Gerszon Kuperblum – posiada znaczne wpływy wśród robotników. Członek zarządu oddziału w Puławach. Technik spółki utrzymującej żeglugę na Wiśle;
  4. Chaskel Feldsztajn – poważniejszej roli nie odgrywa. Sekretarz oddziału w Puławach. Handlarz”[37].

Wysokość składek członkowskich ustalono na 50 groszy miesięcznie (w ciągu roku tyle samo, co w Organizacji Syjonistycznej miesięcznie), przy czym biedniejsi członkowie i bezrobotni byli zwolnieni od płacenia częściowo lub zupełnie[38]. Fundusze na pomoc dla bezrobotnych członków partii oddział Hitachdutu zbierał wspólnie z Organizacją Syjonistyczną od zamożniejszych Żydów w postaci dobrowolnych datków. Prenumerował też dziennik „Hajnt”[39]. Moszek Rubinsztajn pełnił funkcję przewodniczącego oddziału też w jego wcześniejszym, nie udanym wcieleniu z 1928 r. gdy liczył on członków 40[40].

24.04.1932 r. podczas zjazdu delegatów Hitachdutu z Puław, Ryk oraz sympatyków z Kurowa i Końskowoli (18 osób), który odbył się w Puławach, Moszek Rubinsztajn przedstawił sprawę połączenia organizacji z Poale-Syjon-Prawicą. Projekt ten odrzucono, chcąc utrzymać względną niezależność organizacji[41]. W okresie zimowym, który dla robotników cyklicznie wiązał się z pogorszeniem ich sytuacji materialnej, a w 1934 r. doszły do tego skutki przeżywanego przez świat kryzysu ekonomicznego, wśród członków Hitachdutu rozpoczęli agitację członkowie Poale-Syjon-Lewicy[42]. Spotkało się to z kontrakcją najaktywniejszych syjonistów, którzy pół roku później utworzyli oddział Organizacji Ogólnych Syjonistów w Polsce. Wpływali oni na poszczególne firmy żydowskie, zwłaszcza należące do syjonistów, aby dawały pracę członkom oddziału Partii Pracy. 10.12.1934 r. wybrano nowy zarząd. Przewodniczącym pozostał M.Rubinsztajn. Wśród pozostałych 5 członków zarządu znalazło się 3 nauczycieli puławskiej szkoły powszechnej Towarzystwa „Tarbut”. Członkowie zarządu, wszyscy będąc syjonistami, podjęli się pracy w oddziale Hitachdutu w celu zwalczania wpływów lewicowych wśród robotników żydowskich. Kroki te podjęto już po spadku liczby członków oddziału Hitachdutu do 30 osób[43].

Pewnym miernikiem popularności poszczególnych ugrupowań syjonistycznych były wyniki wyborów kandydatów na Światowe Kongresy Organizacji Syjonistycznej. Warunkiem wzięcia udziału w wyborach było wykupienie tzw. szekel, czyli kartek uprawniających do głosowania. W 1933 r. w wyborach na XVIII Kongres w Puławach wzięło udział 328 osób. W tych wyborach Puławy najsilniej w powiecie poparły posła Grinbauma, gdy Irena i Markuszów oddawały najwięcej głosów na Żabotyńskiego[44]. W wyborach na XIX Kongres przeprowadzonych 28.07.1935 r. w całym powiecie wzięło udział 965 osób. Zgłoszonych było 5 list wyborczych:

Nr 1 Centralnej Organizacji Syjonistycznej – otrzymała 279 głosów;

Nr 2 Syjonistów Ogólnych – otrzymała 79 głosów;

Nr 3 Mizrachi – otrzymała 152 głosy;

Nr 4 Syjonistów-Rewizjonistów – 18 głosów;

Nr 5 Bloku Pracującej Palestyny (ugrupowań lewicowych) – 437 głosów[45].

Słaby wynik zwolenników W.Żabotyńskiego był spowodowany zapowiedzianymi na sierpień tego samego roku głosowaniem na kandydatów na I Światowy Kongres Nowej Organizacji Syjonistycznej. Puławy w wyborach tych wzięły udział w mniejszym stopniu niż miejscowości okoliczne. Uprawnionych do głosowania puławiaków było tylko 142, gdy w Irenie szekel wykupiło 605 osób, w Markuszowie 281 a w Opolu 173.  Jednak stosunek głosów oddanych w Puławach na dwie zgłoszone listy kandydatów był zbliżony do wyników z pozostałych miejscowości. W Puławach oddano 78 głosów na listę Syjonistów-Rewizjonistów i 64 na listę Agudy[46].

Organizacją promieniującą najsilniej ideologią syjonistyczną w Puławach, a jednocześnie będącą  ośrodkiem kierowania kultury żydowskiej i oświaty było Żydowskie Stowarzyszenie Kulturowo-Oświatowe „Tarbut”. Celem jego działalności było (cyt. za Statusem Stowarzyszenia): „… rozpowszechnienie języka hebrajskiego, kultury żydowskiej i oświaty żydowskiej w Polsce”[47]. Założyciele tego Stowarzyszenia poprzez statut zadbali o to, by prezentowało ono jak najwyższy poziom kulturalny i moralny członków[48].

Puławski oddział Stowarzyszenia działający przy miejscowym oddziale Organizacji Syjonistycznej według starosty przez długi czas nie przejawiał działalności[49]. W styczniu 1927 r. z inicjatywy Leona Rozenberga, Mordki Ajzenmana oraz Szlamy Goldmana rozpoczęto organizowanie klubu sportowego przy Stowarzyszeniu[50]. Z kolei w sierpniu 1928 r. puławski oddział „Tarbutu” otrzymał ze swej centrali wezwanie do intensywniejszej pracy nad rozbudzeniem narodowościowego życia żydowskiego i do popularyzowania znajomości języka hebrajskiego oraz zachęcenia Żydów do zaznajomienia się z Talmudem. Najaktywniej akcję w tym kierunku podjął właściciel drukarni w Puławach, Menosze Edelist[51]. Wkrótce też oddziały Stowarzyszenia działające w powiecie puławskim uruchomiły swoje szkoły o uprawnieniach szkół powszechnych. Z nich tylko szkoła w Puławach funkcjonowała nieprzerwanie do wybuchu II wojny światowej. Szkoły „Tarbutu” w całym powiecie w roku szkolnym 1931/32 miały łącznie 151 uczniów i 6 nauczycieli[52]. W roku następnym działała już tylko szkoła puławska licząca 60 uczniów[53]. W latach następnych liczba jej uczniów przedstawiała się następująco:

rok szkolny            liczba uczniów

1933/34         –        74[54]

1934/35         –        102[55]

1935/36         –        122[56]

1936/37         –        109[57]

1937/38         –        103[58]

Była to szkoła świecka w której językiem lekcyjnym był hebrajski. Język polski był jednak jednym z przedmiotów programowych i w tym też języku prowadzono zajęcia z historii Polski[59]. Jej kierownikiem był Szmul Bronsztajn[60]. W czerwcu 1936 r. zorganizowano w szkole uroczystości z okazji ukończenia jej przez pierwszych absolwentów[61]. Oprócz szkoły Towarzystwo prowadziło także przedszkole dla dzieci żydowskich[62].

Konkurencyjną szkołą była działająca od 1919 r. szkoła publiczna powszechna kierowana przez Henryka Adlera[63]. Uczęszczały do niej głównie dzieci żydowskie. Jej likwidacja, a raczej reorganizacja polegająca na zniesieniu jej odrębności wyznaniowej i wymieszaniu dzieci żydowskich z pozostałymi przeprowadzona w 1933 r. spowodowała pewne zadrażnienia wśród ludności nieżydowskiej Puław[64]. W marcu 1928 r. tenże H.Adler wspólnie z inżynierem Instytutu Naukowego Szymonem Horowiczem (Horowitzem) wystąpili z inicjatywą powołania do życia w Puławach Żydowskiego Uniwersytetu Ludowego, który miał być narzędziem w zwalczaniu analfabetyzmu wśród Żydów mieszkających w Puławach. Wykłady miały być prowadzone w języku polskim i jidysz Prawdopodobnie realizacja tego pomysłu nie wyszła poza fazę organizacyjną. Starosta stwierdził tylko, że obaj inicjatorzy byli zwalczani przez żydowskie partie lewicowe i częściowo przez syjonistów[65]. Z Organizacją Syjonistyczną związany był Wszechświatowy Związek Kobiet Syjonistycznych „Wizo”. Jego pierwsze oddziały w Polsce powstały w grudniu 1927 r.[66] W Puławach oddział tego Związku powstał w lutym 1933 r. Jego organizowaniem zajęły się: Elstera Goldring – 40-to letnia w owym czasie dentystka, członkini Organizacji Syjonistycznej i Chana Heliczer – 24-o letnia nauczycielka szkoły „Tarbutu”; Gitla Grosberg – lat 24, utrzymująca się przy mężu, bez pracy[67]. 19.02.1937 r. po dwóch latach braku wszelkiej aktywności, oddział „Wizo” liczący 50 członków, został skreślony z listy stowarzyszeń zarejestrowanych w powiecie puławskim na prośbę jego przewodniczącej[68].

W styczniu 1927 r. powstał w Puławach oddział Towarzystwa Ochrony Zdrowia w Polsce. Pomysłodawcą jego utworzenia i zarazem prezesem był Leon Nudelman, liczący w chwili powstania oddziału Towarzystwa 46 lat miejscowy lekarz. Jego zastępcą był Jcek Majer Feferman, liczący tyle samo lat co prezes, poza Towarzystwem prezes Banku Spółdzielczego w Puławach. Oddział liczył 33 członków i zajmował się głównie propagowaniem poprzez otwarte wykłady i odczyty zasad higieny. Cała niemalże działalność prowadzona była przez samego prezesa, u którego w mieszkaniu znajdowała się też główna siedziba oddziału[69]. Towarzystwo ponownie zarejestrowało swój oddział w Puławach 2.07.1939 r. ale w tym wydaniu liczył on już tylko16 członków[70].

Także syjoniści zainicjowali powstanie w Puławach w styczniu 1927r. Klubu Obywatelskiego Żydowskiego. W skład jego zarządu weszli: Henryk Adler, Leon Nudelman, Izrael Goldman – właściciel młyna, Moszek Rubinsztajn – właściciel księgarni. W momencie tworzenia Klub liczył około 30 członków, będących w większości przedstawicielami inteligencji żydowskiej Puław[71]. Patronował on wystawom malarskim i powstawaniu kółek dramatycznych. Nadto działalność klubu obejmowała towarzyskie dyskusje na tematy kulturalne i polityczne[72].

Działaczom syjonistycznym zawdzięczały też swoje istnienie kluby sportowe. 23.01.1931 r. Josef Rotter, Chaim Josek Ajzenman i Mojżesz Awruch rozpoczęli starania o zarejestrowanie Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego „Makabi”[73]. Miało ono na celu (cyt.:) „…racjonalne wychowanie fizyczne młodzieży żydowskiej.”, a językiem komend i terminologii gimnastyczno-sportowej wewnątrz Towarzystwa był język hebrajski[74]. Jego prezesem był Chaim Gorodecki. Natomiast prezesem klubu sportowego „Hapoel” (Robotnik) był Mojżesz (Moszek) Rubinsztajn. Ten ostatni klub skupiał młodzież sympatyzującą z partią Hitachdut i prowadził głównie zajęcia wioślarskie na Wiśle[75].

Młodzież syjonistyczną skupiały także organizacje harcerskie. Taki charakter ideologiczny miała Żydowska Organizacja Sportowa – Haszomer Hacair, działająca w Puławach pod prezesurą Milrada[76]. Podobnie „Gordonia” działająca przy partii Hitachdut, a kierowana przez Taubera[77]. Podniesienie stanu umysłowego i fizycznego żydowskiej młodzieży w myśl zaleceń Baden Pawella było też celem Zrzeszenia Żydowskich Harcerzy im. Józefa Trumpeldora (Histadrut Hacofim Al Szem Josef Trumpeldor lub Brith Trumpeldor)[78]. Puławskie ogniwo tej organizacji, która uległa wyraźnie wpływom W.Żabotyńskiego powstało we wrześniu 1936 r. i liczyło na początku 34 członków[79]. Na zjazd prezesów i zastępców prezesów „Bejtaru”- jak też nazywano tą organizację, który odbył się 4.12.1938 r., oddelegowano z Puław Dawida Rubinsztejna. Tematyką tego zjazdu były zadania „bejtarczyków”, czyli: ćwiczenia fizyczne, zajęcia z bronią i emigracja. Do emigracji typowano osoby w wieku 18-20-tu lat, które zobowiązały się należeć do organizacji przez conajmniej półtora roku. Dla nich organizowano w Warszawie kurs posługiwania się bronią[80]. W maju 1939 r. do tej grupy organizacji dołączyła jeszcze jedna, o poglądach z nich najbardziej lewicowych o nazwie Hechaluc (Pionier). Liczyła ona 24 członków[81].

Stałym wydziałem przy Organizacji Syjonistycznej w Polsce był Hechaluc-Haruerkazi. Zajmował się on organizowaniem m.in. koloni letnich dla dzieci i młodzieży żydowskiej. Na zjazd kierowników kolonii letnich tego wydziału, który odbył się 15-17.09.1933 r. oddelegowano z Puław 8 osób: Josefa Morgenszterna, Borucha Hochmana, Josefa Sztajnwurcela, Salomona Tautera (Tanbera?), Chaję Arensztejn, Chaskiela Selendikera, Lejzora Felberga i Pinchesa Bisztajnera[82].

Poprzez swoją aktywność syjoniści przejmowali kontrolę nad organizacjami żydowskimi opanowanymi wcześniej przez Żydów ortodoksyjnych. Tak stało się 29.12.1934 r. ze Stowarzyszeniem „Gemiłes Chesed” zajmującym się działalnością kredytową nie nastawianą na zyski. Syjonistą stojącym wtedy na czele Stowarzyszenia był Josef Goldryng. Liczyło ono w tym roku 150 członków[83]. W ten sposób opanowali oni wszystkie żydowskie instytucje finansowe Puław, gdyż kierownictwo banków Kupieckiego i Spółdzielczego już wcześniej sprawowane było przez syjonistów.

Działalność obejmującą organizowanie nocnego czuwania przy chorych i sprawy związane z pogrzebami prowadziło Stowarzyszenie Sanitarne „Linas Hacedek”[84]. Gdy powstało w 1925 r. od razu przewagę wśród członków posiedli syjoniści. Prezesem był Abram Mandelbaum, a jego zastępcą Henoch Rechelz. Funkcję sekretarza sprawował Moszek Nejmark, a kasjera Berek Icek Nisenbaum[85].

Odwiedziny u chorych przeprowadzało także Stowarzyszenie Bikur Cholim pod prezesurą A.Mandelbauma[86]. Natomiast pomocą dla ubogich narzeczonych zajmowało się Towarzystwo „Hachnosas-Kało”, którego prezesem był Josel Ratnowski[87]. Ogólnie pomocą materialną dla ludności żydowskiej po I wojnie światowej zajmował się Żydowsko-Amerykański Zjednoczony Komitet Rozdzielczy z siedzibą w Lublinie. Zarząd oddziału puławskiego tworzyli w 1920 r.:

przewodniczący – Henryk Adler;

wiceprzewodniczący – Anszel Goldrajch;

sekretarz – Boruch Grinbaum;

kasjer – Berek Borensztajn[88].

W roku 1921 funkcję prezesa sprawował M.Nudelholc, a w komisji rewizyjnej zasiadali: P.Krimer oraz I.I.Goldfarb[89]. Komitet ten oprócz udzielania pomocy w formie artykułów pierwszej potrzeby ofiarowanych przez Żydów amerykańskich posiadał własną kasę pożyczkową. W tym samym okresie działał w Puławach oddział Żydowskiego Robotniczego Komitetu Emigracyjnego „Hias”. Zajmował się on ochroną emigrantów żydowskich w USA i udzielaniem informacji o możliwości emigracji do Stanów Zjednoczonych. Zlikwidowano go w pierwszej połowie 1922 r[90].

Według informacji M.Strzemskiego działalnością kulturalną zajmowały się jeszcze dwa stowarzyszenia: „Daat” (Wiedza) z prezesem J.Wajntraubem oraz „Ezra” (Pomoc) pod prezesurą F.Pereca[91].

Zrzeszenia zawodowe w Puławach ulegające wpływom syjonistów to:

  • Związek Rzemieślników Żydowskich. W 1928 r. przed wyborami parlamentarnymi opowiedział się za głosowaniem na listę kandydatów Bloku Mniejszości Narodowej[92];
  • puławski oddział Centrali Detalicznych i Drobnych Kupców w Polsce. Podobnie jak poprzedni w 1928 r. popierał listę Bloku Mniejszości Narodowej[93]. Na walnym zebraniu członków 1.11.1936 r. Nowo wybrany zarząd w całości składał się ze zwolenników Organizacji Syjonistycznej i tylko 1 z 3 zastępców członków sympatyzował z Poale-Syjon-Lewicą[94];
  • Związek Kupców Żydowskich skupiający zamożniejszych kupców żydowskich był w 1928 r. przychylniej od wyżej wymienionych ustosunkowany do ugrupowań prorządowych[95]. Podczas likwidacji oddziału Związku przeprowadzanej w lutym 1935 r. liczył on 16 członków[96].

Bardzo aktywni byli sympatycy Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Robotnicy Syjonu (Poale-Syjon-Lewica). Poale-Syjon-Lewica stała na gruncie budowy państwa żydowskiego w Palestynie w duchu socjalistycznym. Zmierzała także do uzyskania autonomii społeczno-kulturalnej dla Żydów w Polsce poprzez rewolucję socjalistyczną[97]. Z tego też powodu uważana była za organizację wywrotową przez władze Rzeczypospolitej. Organizacja ta nie zawsze tworzyła swoje oddziały lokalne. Tak właśnie było w Puławach, gdzie Centrala Poale-Syjon-Lewicy podjęła decyzję o nie tworzeniu oddziału i skupienia działaczy w całkowicie przez nich opanowanym Towarzystwie Kursów Wieczorowych dla Robotników[98]. W roku 1932 do wybitniejszych działaczy tej partii w Puławach starosta zaliczył następujące osoby:

Jakiera Najmarka – charakteryzującego się dużą pracowitością i wpływami na młodzież robotniczą żydowską, a utrzymującego się z pracy jako malarz pokojowy;

  1. Szyję Tarcica – określonego jako demagog i posiadającego duże wpływy na otoczenie młodzieży, utrzymującego się z prowadzenia handlu;
  2. Abrama Sznitermana – nie odgrywającego większej roli w działalności partyjnej malarza pokojowego, pełniącego funkcję przewodniczącego Towarzystwa Kursów Wieczorowych dla Robotników w Puławach;
  3. Srula Szajdenfisza – aktywnego i ruchliwego działacza partyjnego, z zawodu szewca[99].

Członkowie Towarzystwa będący jednocześnie sympatykami lub członkami Poale-Syjon-Lewicy wieczorami uczęszczali do lokalu oddziału, gdzie czytali gazety i książki lub prowadzili gry towarzyskie. Przy okazji prowadzono tam także dyskusje na aktualne tematy polityczne. Starosta powiatowy tak scharakteryzował członków Towarzystwa (cyt.:) „Odziały TKW skupiają wyłącznie robotniczą młodzież żydowską o radykalnych zapatrywaniach społecznych i politycznych, którą ogół starszej ludności żydowskiej utożsamia z komunistami i odmawia ich poparcia”[100]. Oddział prenumerował czasopismo pt. „Arbajter-Cajtung”[101].

W 1927 r. podczas wyborów do zarządu miasta partia ta wystawiła własną listę kandydatów na radnych. Prowadziła aktywnie kampanię wyborczą charakteryzującą się dużym ładunkiem emocji u prowadzących spotkania i u ich słuchaczy, co często doprowadzało do zakłóceń porządku skrupulatnie odnotowywanych przez władze lokalne[102]. Kampania ta wobec bliskości wyborów parlamentarnych przeciągnęła się do roku 1928. Na wiecach przewagę wśród słuchaczy miała młodzież żydowska w wieku do lat 18-tu[103]. Lista wyborcza Poale-Syjon-Lewicy ostatecznie w tych wyborach przy głosowaniu do Sejmu otrzymała w powiecie puławskim 677 głosów i ani jednego w wyborach do Senatu[104].

W ramach działalności Towarzystwa Kursów Wieczorowych dla Robotników prowadzono naukę języków jidysz i hebrajskiego, geografii, historii, a także przeprowadzano pogadanki swą tematyką poruszające kwestie narodowościowe, zagadnienia ekonomiczne i klasowe oraz sprawy związane z emigracją Żydów i kolonizacją Palestyny[105]. W skład zarządu Towarzystwa, wybranego 8.01.1927 r. wchodzili: jako prezes – Szyja Tarcic liczący w momencie wybrania na to stanowisko 23 lata; zastępca prezesa – Chuna Sztajnberg (lat 26); sekretarz – Moszek Kartman (lat 29); skarbnik – Szmul Melman (lat 22); gospodarz – Abram Szniterman (lat 29). Starosta twierdził, że tylko dwaj pierwsi byli członkami Poale-Syjon-Lewicy, a reszta członków zarządu podejrzewana była o działalność komunistyczną[106]. Ten romans z komunistami zaowocował na arenie politycznej w 1927 r. wspólnymi wystąpieniami Żydów komunistów z członkami Poale-Syjon-Lewicy podczas wyborów do Rady Gminnej w Puławach[107]. Dodatkowo obserwowano działalność Związku Młodzieży Komunistycznej w Puławach, skupiającą się przy Towarzystwie[108]. Akcje polityczne Poale-Syjon-Lewicy poza okresami wyborów do Gmin Wyznaniowych, parlamentu lub samorządu lokalnego, praktycznie zamierały. Okres kryzysu gospodarczego przez zanik źródeł dochodów ludności wpłynął na osłabienie działalności Towarzystwa. Jednocześnie obserwowano w Puławach i Końskowoli wzrost wpływów komunistycznych w działalności Towarzystwa[109]. W roku 1931 puławski oddział Towarzystwa liczył 33 członków, a wszyscy członkowie zarządu byli sklasyfikowani przez starostę jako członkowie Poale-Syjon-Lewicy, nawet ci, których 4 lata wcześniej podejrzewano o działalność komunistyczną. Z kolei komunistów należących do tego oddziału określił jako „nienajruchliwszych” członków partii komunistycznej[110]. W roku 1933 oddział puławski Towarzystwa został zlikwidowany w wyniku likwidacji jego Centrali w Warszawie. W momencie likwidacji liczył 30 członków i 35 % ulegał wpływom komunistycznym. O złej sytuacji ekonomicznej oddziału świadczyło m.in. to, że w lipcu1933 r. utracił on swoją bibliotekę, zarekwirowaną przez właściciela lokalu Towarzystwa za niezapłacony mu czynsz[111]. Cała działalność Poale-Syjon-Lewicy pod koniec 1933 r. została przeniesiona do Towarzystwa Przyjaciół Pracującej Palestyny[112].

Oddział Towarzystwa Przyjaciół Pracującej Palestyny powstał w Puławach w ostatnich dniach grudnia 1933 r. z inicjatywy Jakiera Najmarka, 28-oletniego wówczas członka zarządu zlikwidowanego Towarzystwa Kursów Wieczorowych dla Robotników, z zawodu kamasznika, podejrzewanego o działalność komunistyczną[113]. W styczniu 1934 r. już zorganizowany oddział T.P.P.P. liczył 20 członków, a do jego zarządu należeli: przewodniczący – Jakier Najmark; skarbnik – Chemja Tajch (lat 23); sekretarz – Chaim Goldberg (lat 24). I chociaż centrala Towarzystwa była pod silnymi wpływami Poale-Syjon-Prawicy, to jej oddział w Puławach, będący kontynuacją Towarzystwa Kursów Wieczorowych pozostał w kręgu działaczy Poale-Syjon-Lewicy[114]. W celu zdobycia środków na funkcjonowanie T.P.P.P. w Puławach we wrześniu 1934 r. na zebraniu członków tegoż uchwalono organizowanie zabaw, akademii itp., co miało zrekompensować braki finansowe oddziału T.P.P.P. powstałe na skutek braku wpływów z tytułu składek członkowskich[115]. Pewne tarcia wewnątrz oddziału wystąpiły w kwietniu 1935 r., co było spowodowane rozłamem wewnątrz Poale-Syjon-Lewicy na jej najwyższym szczeblu. 5 członków, którzy w Puławach wystąpili z T.P.P.P. pod przewodnictwem Jakiera Najmarka przejawiało w tym okresie zainteresowanie wstąpieniem do puławskiego oddziału partii Hitachdut[116]. W wyborach nowego zarządu Towarzystwa przeprowadzonych 1.02.1936 r. władza w oddziale przeszła w ręce sympatyków Poale-Syjon-Prawicy. Oddział nadal liczył 20 członków[117]. Skład osobowy tegoż nowego zarządu przedstawiał się następująco:

  • przewodniczący – Szulim Feldberg, lat 28, stolarz;
  • zastępca przewodniczącego – Majer Kaufman, lat 25, szlamiarz;
  • skarbnik – Zysia Rozenman, lat 29, szewc;
  • sekretarz – Chemja Tajch, lat 24, szewc;
  • członek zarządu bez funkcji – Fajwel Kuperblum, lat 32, handlarz[118].

Zmiana ta nie wpłynęła na charakter działalności T.P.P.P. w Puławach. Z analizy informacji zawartych w sprawozdaniach w sprawozdaniach sytuacyjnych starosty puławskiego wynika jednak, że od tego momentu imprezy kulturalne oddziału cieszyły się większą frekwencją. Ogólnie rozłam w Centrali Poale-Syjon-Lewicy i likwidacja partii komunistycznych w Puławach przeprowadzona kilka lat wcześniej doprowadziły do reorientacji ideologicznej lewicującej młodzieży robotniczej w Puławach (co prawda w niewielkim tylko stopniu) ku centrum politycznemu w ruchu syjonistycznym.

Z ruchem lewicowym związane było Stowarzyszenie „Biblioteka im. I.L.Pereca”. Jego oddział puławski w 1928 r. przed wyborami parlamentarnymi popierał akcję wyborczą Poale-Syjon-Lewicy[119].

W czerwcu 1934 r. z inicjatywy członków T.P.P.P. powstał w Puławach liczący 20 członków oddział Stowarzyszenia „Oświata”[120]. Celem tego stowarzyszenia było: szerzenie oświaty, kształcenie dzieci żydowskich, rozwój szkolnictwa żydowskiego, pomoc szkołom, ochronkom, kursom itp. Dla realizacji tych celów Stowarzyszenia miało zakładać szkoły i przedszkola, organizować kolonie letnie, kursy, biblioteki, czytelnie itd.[121] W województwie lubelskim powstały dwa oddziały Stowarzyszenia: w Puławach i Kazimierzu Dolnym, na 13 w całej Polsce. 15.09.1934 r. oddział w Puławach liczył 28 członków. Na zebraniu przeprowadzonym tego dnia uchwalili oni (po wybraniu zarządu) zorganizowanie dla siebie kursów dokształcających z programem nauki czytania i pisania w językach: hebrajskim i polskim[122]. 9.02.1935 r., gdy oddział „Oświaty” liczył już 48 członków, rozszerzono tę uchwałę dodając do programu kursów dokształcających dla członków organizacji historię, geografię i matematykę. Starosta, biorąc pod uwagę wykształcenie osób wytypowanych do prowadzenia kursów, odniósł się w swoim sprawozdaniu bardzo sceptycznie do ich poziomu merytorycznego[123]. Skład osobowy zarządu Stowarzyszenia „Oświata” w maju 1935 r. przedstawiał się następująco:

  • przewodniczący – Pinkus Jakób Zylbernudel, lat 23, krawiec, sympatyzujący z Poale-Syjon-Lewicą;
  • skarbnik – Herszek Huberman, lat 25, kamasznik, o sympatiach politycznych identycznych z przewodniczącym;
  • sekretarz – Chaja Sztajnberg, lat 22, krawcowa, sympatyzująca z Poale-Syjon-Lewicą;
  • członek zarządu – Szyja Kacenelebogen, lat 22, kuśnierz, sympatyzujący z Poale-Syjon-Lewicą;
  • członek zarządu – Szymon Frydman, lat 22, szewc, sympatyzujący z Poale-Syjon-Lewicą;
  • członek zarządu – Gimpel Grinberg, lat 24, szewc, podejrzewany o przynależność do KPP[124].

W marcu 1937 r. decyzją starosty puławskiego oddział „Oświaty” w Puławach został skreślony z ewidencji stowarzyszeń, ponieważ od półtora roku nie przejawiał działalności. Nie pozostawił też on po sobie żadnego majątku trwałego[125]. W ten sposób wyprzedził on decyzję Komisariatu Rządu na miasto stołeczne Warszawę z dnia 4.10.1937 r. rozwiązującą Towarzystwo „Oświata”[126] z powodu wykraczania działalności Stowarzyszenia poza normy ustalone w statucie, przez co zagrażać miało ono (cyt.:) „bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu”[127].

Opanowany przez lewicującą młodzież był także klub sportowy „Sztern” (Gwiazda) posiadający drużynę piłki nożnej, w którym funkcję prezesa pełnił Szloma Farcie (Tarcic?)[128].

Działające w Puławach Komunistyczna Partia Polski i Związek Młodzieży Komunistycznej były opanowane całkowicie przez młodzież żydowską. Działalność komunistyczna mieszkańców Puław była stale inwigilowana przez władze państwowe, ze względu na jej charakter wywrotowy. Nie zmienia to jednak faktu, że komuniści puławscy ograniczali się w swojej działalności do prowadzenia akcji propagandowych. Najaktywniej działali oni w następujących puławskich organizacjach:

  • Towarzystwo Kursów Wieczorowych dla Robotników;
  • Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Odzieżowego;
  • Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Skórzanego;
  • Związek Zawodowy Robotników Drukarskich;
  • Stowarzyszenie Wolnomyślicieli.

Jedynie ta ostatnia organizacja była stworzoną przez komunistów. W Związkach Zawodowych wpływy komunistyczne w 1931 r. oceniono na 60%[129]. W końcu czerwca 1932 r. na 44 członków dwóch pierwszych związków, 22 sklasyfikowano jako komunistów[130]. W końcu grudnia tego samego roku liczby te wyglądały następująco: na 43 związkowców, 16 było podejrzewanych o komunizm[131].

[1] Konferencje, zjazdy, wiece – żydowskich stronnictw politycznych (1920-1933), APL UWL WSP 494, k. 49-57.

[2] Miesięczne sprawozdania sytuacyjne (sporządzone w Urzędzie Wojewódzkim w Lublinie)(MSS) za grudzień 1923r., APL UWL WSP 2254, k. 173.

[3] tamże, k. 174.

[4] J.Holzer, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974, s. 265-266.

[5] Kwesty i zbiórki uliczne organizacji żydowskich (1926 r.), APL UWL WSP 495, k. 3.

[6] Organizacja Syjonistyczna w Polsce – informacje o oddziałach (1923-1930), APL UWL WSP 487, k. 120.

[7] tamże, k. 119.

[8] Sprawozdania sytuacyjne starosty puławskiego (SSP) z 5.12.1928 r., APL SPP 4, k. 267.

[9] tamże, k. 297.

[10] Syjoniści – informacje o działalności (1929 r.), APL UWL WSP 483, k. 50.

[11] tamże, k. 32.

[12] tamże, k. 10.

[13] Monografia stronnictwa politycznego „Organizacja Syjonistyczna w Polsce” (1932 r.), APL UWL WSP 461, k. 68.

[14] tamże, k. 70.

[15] tamże, k. 71.

[16] tamże, k. 73.

[17] tamże, k. 74.

[18] tamże, k. 75.

[19] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 286.

[20] MSS za grudzień 1931 r., APL UWL WSP 166, k. 358.

[21] Statystyka Polski, seria C, T. 85, 1938 r., s. 31 i 34.

[22] MSP za wrzesień 1934 r., APL UWL WSP 1943, k. 106.

[23] MSP za kwiecień 1935 r., APL UWL WSP 1944, k. 39.

[24] MSP za lipiec 1935 r., tamże, k. 79.

[25] J.Holzer, Mozaika polityczna … op. cit., s. 268.

[26] Informacje o sytuacji politycznej na terenie miasta w związku z wyborami do rad miejskich (1930r.), APL UWL WSP 2069, k. 96.

[27] MSP za lipiec 1935 r., APL UWL WSP 1944, k. 79.

[28] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 330.

[29] Mizrachiści – informacje o działalności (1929 r.), APL UWL WSP 484, k. 4.

[30] J.Holzer, Mozaika polityczna … op. cit., s. 566-567.

[31] MSP za luty 1936 r., APL UWL WSP 1945, k. 38.

[32] MSS za październik 1936 r., APL UWL WSP 181, k. 129.

[33] J.Holzer, Mozaika polityczna … op. cit., s. 270 oraz 571-572.

[34] Monografia stronnictwa politycznego „Syjonistyczna Partia Pracy – Hitachduth” (1932 r.), APL UWL WSP 465, k. 13.

[35] tamże, k. 12.

[36] tamże, k. 13.

[37] tamże, k. 15.

[38] tamże, k. 16.

[39] tamże, k. 18-19.

[40] Poza nim zarząd składał się z: Wajnsztajna Szaji – wiceprzewodniczącego; Nisenbauma Abrama Arona – kasjera; Ankiera Moszka – sekretarza; Cukierfajna Lejby, Honigssztajna Icka, Szylmana Fajwla – członków bez funkcji. SSP z 23.05.1928 r., APL SPP 3, k. 3.

[41] MSP za kwiecień 1932 r., APL UWL WSP 1941, k. 46. Dodać należy, że prowadzona w Puławach akcja zimowej pomocy bezrobotnym nie obejmowała bezrobotnych narodowości żydowskiej. Zasiłki dla bezrobotnych wypłacane były jedynie bezrobotnym, którzy mieli opłacone składki w Funduszu Pracy, czego zaniedbywali zwykle pracodawcy żydowscy. Także powstały w 1926 r. w Puławach Powiatowy Komitet Pomocy Bezrobotnym żydowskich bezrobotnych odsyłał do Gminy Wyznaniowej[Miesięczne sprawozdania sytuacyjne starosty puławskiego z ruchu wywrotowego i stanu bezpieczeństwa (MSPB) za miesiące: styczeń, luty, marzec, grudzień 1932 r., APL UWL WSP 1948; MSP za styczeń 1937 r., APL UWL WSP 1946, k. 6].

[42] MSP za listopad 1934 r., APL UWL WSP 1943, k. 130-131.

[43] MSP za styczeń 1935 r., APL UWL WSP 1944, k. 5.

[44] MSP za lipiec 1933 r., APL UWL WSP 1942, k. 77.

[45] MSP za lipiec 1935 r., APL UWL WSP 1944, k. 78.

[46] MSP za sierpień 1935 r., tamże, k. 96.

[47] Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Tarbut” w Polsce, APL UWL WSP 1118, k. 5.

[48] tamże, Statut zajmuje k. 4-12.

[49] SSP z 8.08.1928 r., APL SPP 4, k. 63.

[50] MSP za styczeń 1927 r. APL UWL WSP 1940, k. 3.

[51] SSP z 15.08.1928 r., APL SPP 4, k. 73.

[52] Statystyka Polski, seria B, T. 20, 1933 r., s. 21.

[53] Statystyka Polski, seria C, T. 9, 1934 r., s. 15.

[54] Statystyka Polski, seria C, T. 21, 1935 r., s. 15.

[55] Statystyka Polski, seria C, T. 38, 1936 r., s. 12.

[56] Statystyka Polski, seria C, T. 56, 1937 r., s. 12.

[57] Statystyka Polski, seria C, T. 82, 1938 r., s. 16.

[58] Statystyka Polski, seria C, T. 101, 1939 r., s. 23.

[59] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 324-325.

[60] MSP za styczeń 1937 r., APL UWL WSP 1946, k. 7.

[61] MSP za czerwiec 1936 r., APL UWL WSP 1945, k. 67.

[62] MSP za grudzień 1934 r., APL UWL WSP 1943, k. 131.

[63] RSP za okres 1.01.1919-31.03.1920, APL UWL WSP 1935, k. 18.

[64] Likwidacja i komasacja szkół powszechnych – informacje (1933-1934), APL UWL WSP 14, k. 36.

[65] TSS z 24.03.1928 r., APL UWL WSP 344, k. 58.

[66] Przepisy i zarządzenia ogólne w sprawach narodowościowych (1921-1938), APL UWL WSP 410, k. 28.

[67] MSP za luty 1933 r., APL UWL WSP 1942, k. 21.

[68] MSP za luty 1937 r., APL UWL WSP 1946, k. 18.

[69] MSP za styczeń 1927 r., APL UWL WSP 1940, k. 3-4.

[70] MSS za lipiec 1939 r., APL UWL WSP 184, k. 112-113.

[71] MSP za styczeń 1927 r., APL UWL WSP 1940, k. 3.

[72] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 320-322.

[73] Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”, APL UWL WSP 1184, k. 1.

[74] tamże, k. 3.

[75] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 324.

[76] tamże, k. 323.

[77] tamże, k. 323.

[78] Monografia organizacji społecznej – „Histadrut Hacofim Al Szem Josef Trumpeldor – Zrzeszenie Żydowskich Harcerzy im. Józefa Trumpeldora, APL UWL WSP 474, k. 23.

[79] MSP za wrzesień 1936 r., APL UWL WSP 1945, k. 107. oraz MSS za wrzesień 1936 r., APL UWL WSP 181, k. 64.

[80] MSS za grudzień 1938 r., APL UWL WSP 183, k. 168.

[81] W informacji archiwalnej nazwa organizacji brzmi – Brith Hachajał. Hechaluc jest określeniem najbardziej przypominającym tę nazwę. MSS za maj 1939 r., APL UWL WSP 183, k. 81.

[82] MSS za wrzesień 1933 r., APL UWL WSP 174, k. 84.

[83] MSP za grudzień 1934 r., APL UWL WSP 1944, k. 6.

[84] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 330.

[85] MSP za listopad 1925 r., APL UWL WSP 1938, k. 43.

[86] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 330.

[87] tamże, s. 330.

[88] Żydowski Okręgowy Komitet Rozdzielczy Ziemi Lubelskiej – Joint Distribution Committee of America, APL UWL WSP 1145, k. 220.

[89] tamże, k. 328.

[90] tamże, k. 20 oraz 27.

[91] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 324.

[92] Stanowisko związków i stowarzyszeń w czasie wyborów (1928), APL UWL WSP 220, k. 25.

[93] tamże, k. 39.

[94] MSP za listopad 1936 r., APL UWL WSP 1945, k. 128.

[95] Stanowisko związków i stowarzyszeń w czasie wyborów (1928), APL UWL WSP 220, k. 37.

[96] MSS za luty 1935 r., APL UWL WSP 177, k. 96.

[97] J.Holzer, Mozaika polityczna … op. cit., s. 272.

[98] Monografia stronnictwa politycznego p.n. „Jidisze Socjalistisze Demokratisze Arbeter Partaj – Palej Cjon in Polen” – „Żydowska Socjalistyczno-Demokratyczna Partia Robotnicza Poalej-Sjon w Polsce – Lewica”(1932 r.), APL UWL WSP 458, k. 36.

[99] tamże, k. 37.

[100] tamże, k. 41.

[101] tamże, k. 42.

[102] TSS z 25.06.1927 r., APL UWL WSP 338, k. 64-65.

[103] TSS z 9.07.1927 r., APL UWL WSP 339, k. 12. oraz TSS z 18.07.1927 r., tamże, k. 43.

[104] Akcja wyborcza „18-ki” i żydowskich ugrupowań politycznych (1928 r.), APL UWL WSP 222, k. 31.

[105] MSP za grudzień 1925 r., APL UWL WSP 1938, k. 49.

[106] MSP za styczeń 1927 r., APL UWL WSP 1940, k. 3.

[107] Udział czynników wywrotowych w akcji wyborczej i uzyskane przez nie wyniki (1928 r.), APL UWL WSP 221, k. 103.

[108] MSP za styczeń 1927 r., APL UWL WSP 1940, k. 3.

[109] Pismo starosty puławskiego z 5.11.1931 r. do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, APL UWL WSP 1120, k. 34.

[110] tamże, k. 35-36.

[111] Pismo starosty puławskiego z 13.10.1933 r. do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, tamże, k. 101-103. oraz Pismo z 29.11.1933 r., tamże, k. 159.

[112] Pismo starosty puławskiego do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie z 7.09.1934 r., APL UWL WSP 1120, k. 189. oraz MSP za grudzień 1933 r., APL UWL WSP 1942, k. 113.

[113] MSP za grudzień 1933 r., APL UWL WSP 1942, k. 113. oraz Wykaz oddziałów T-wa Kursów Wieczorowych dla Robotników istniejących na terenie pow. puławskiego, APL UWL WSP 1120, k. 103.

[114] MSP za styczeń 1934 r., APL UWL WSP 1943, k. 6-7.

[115] MSP za wrzesień 1934 r., tamże, k. 107-108.

[116] MSP za kwiecień 1935 r., APL UWL WSP 1944, k. 39-40.

[117] MSP za luty 1936 r., APL UWL WSP 1945, k. 20.

[118] Pismo starosty puławskiego do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie z 5.03.1936 r., APL UWL WSP 1144, k. 9.

[119] Stanowisko związków i stowarzyszeń w czasie wyborów (1928 r.), APL UWL WSP 220, k. 49.

[120] MSS za czerwiec 1934 r., APL UWL WSP 175, k. 273.oraz MSP za czerwiec 1934 r., APL UWL WSP 1943, k. 76.

[121] Żydowskie Stowarzyszenia pn. „Oświata” – informacje o działalności (1935-1937 r.), APL UWL WSP 486, k. 58.

[122] MSP za wrzesień 1934 r., APL UWL WSP 1943, k. 107.

[123] MSP za luty 1935 r., APL UWL WSP 1944, k. 17.

[124] Żydowskie Stowarzyszenia pn. „Oświata” – informuje o działalności (1935-1937 r.), APL UWL WSP 486, k. 19.

[125] MSP za marzec 1937 r., APL UWL WSP 1946, k. 28.

[126] Żydowskie Stowarzyszenia pn. „Oświata” – informuje o działalności (1935-1937 r.), APL UWL WSP 486, k. 63.

[127] tamże, k. 67.

[128] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 324.

[129] Stan organizacyjny Kompartii na terenie województwa lubelskiego wg danych z końca miesiąca grudnia 1931 r. – sprawozdania i wykresy, APL UWL WSP 399, k. 16.

[130] Stan organizacyjny Kompartii na terenie województwa lubelskiego wg danych z końca miesiąca czerwca 1932 r., APL UWL WSP 400, k. 19.

[131] Stan organizacyjny Kompartii na terenie województwa lubelskiego wg danych z końca miesiąca grudnia 1932 r., APL UWL WSP 401, k. 26.