Organizacje posiadające swoich reprezentantów w zarządzie Gminy funkcjonowały też poza nią. Najbardziej konserwatywną z nich w swojej ideologii, bardziej religijną niż polityczną był: Agudas Jisroel (Związek Izraela). Oddział tej partii, znany staroście puławskiemu pod nazwą Szelume Emune Jisroel (Pokój Wiernym Izraelitom) został zarejestrowany w Puławach w 1921r[1]. Podstawami na których Aguda opierała swój program polityczny były religia i tradycja. Toteż w pierwszym rzędzie stawiała wśród swoich celów obronę praw religijnych Żydów, prowadzenie szkolnictwa wyznaniowego oraz obronę interesów ekonomicznych ludności żydowskiej w Polsce. Sprawa budowy państwa żydowskiego w Palestynie była dla tej partii drugorzędną, chociaż uwzglendnioną w jej programie, według którego państwo to powinno być podporządkowane tradycji i religii żydowskiej.

O oddziałach Agudy pisał starosta puławski (cyt.:) „Oddziały te nie przejawiają poważniejszej akcji politycznej niemniej braki organizacyjne wyrównuje dzięki dużej spoistości wśród mas ortodoksyjnego żydostwa, wynikającego z tradycji i pojęć wyznaniowych bierność w odpowiednich momentach politycznych. Wpływ ich jakkolwiek lokalne wychodzą poza granice danej miejscowości, na co wskazuje fakt, że Oddziały Stow. „Gemiłes Chesed” w Puławach, Opolu, Kazimierzu i Irenie pozostają pod przeważającymi wpływami ortodoksów”[2]. W 1929r., gdy pisano cytowane wyżej słowa oddziały Agudy w powiecie puławskim zarejestrowane były w: Puławach, Baranowie i Wąwolnicy.

Na czele oddziału puławskiego Agudas Jisroel stał rabin Mendel Naj. Oddział w 1929 r. liczył 45 członków[3]. Podlegał bezpośrednio centrali w Warszawie, a jego organizacja była luźna tzn., że członkowie nie posiadali legitymacji partyjnych, nie płacili składek, a zarząd nie prowadził listy członkowskiej, nie zwoływał zebrań ogólnych i nie składał żadnych sprawozdań. Wszelkie porozumienia w sprawach politycznych i partyjnych pomiędzy członkami zawierane były w bożnicy podczas zebrań na modlitwę[4]. Akcje o charakterze politycznym oddział prowadził tylko z inicjatywy osób przybyłych spoza powiatu. Skupiał się natomiast w swojej działalności na utrzymaniu życia Gminy Wyznaniowej tylko na niwie religii, walcząc z radykalizmem i postępem, które usiłowali wprowadzić do Gminy syjoniści. Siłą oddziaływania na ogół społeczeństwa żydowskiego w mieście ortodoksi ustępowali mniej licznym ale aktywniejszym syjonistom. W 1932 r. 4 mandaty w radzie miejskiej Puław należały do Agudy. Największe wpływy, sięgające 70 % ortodoksi posiadali w Stowarzyszeniu „Gemiłes Chesed”, do 35 % w Stowarzyszeniu „Linas Hacedek”, 30 % w Związku Drobnych Kupców i Handlarzy oraz do 20 % w Związku Rzemieślników Żydów[5]. W 1932 r. oddział liczył 57 członków[6]. Do jego Komitetu Wykonawczego należeli:

1. Mendel Naj – rabin w Puławach, zdaniem starosty nieodgrywający poważniejszej roli w działalności Agudy w Puławach;
2. Pinches Naj – niepracujący syn rabina, jeden z aktywniejszych i ruchliwszych działaczy;
3. Bencjan Blumenkranc – kupiec, przewodniczący Komitetu Wykonawczego, poważny i posiadający duży wpływ na otoczenie;
4. Abram Hilgrad – sekretarz kasy pożyczkowej „Gemiłes Chesed”, nie odgrywał poważniejszej roli w działalności partii;
5. Anczel Goldrajch – bogaty kupiec, posiadający znaczny wpływ na otoczenie.[7]

Oddział nie posiadał płatnych funkcjonariuszy, a jedynym stałym źródłem dochodów miała być w myśl statutu organizacji składka wynosząca 2 zł rocznie. Zwolennicy i członkowie partii najczęściej czytywali dziennik „Jud” wychodzący w Warszawie[8].

Lojalizm wobec państwa charakteryzujący poczynania Agudy znalazł swój wyraz w wynikach wyborów parlamentarnych 1928 r. M.in. dzięki głosom Żydów ortodoksyjnych BBWR otrzymał w całym powiecie 7034 głosy[9]. W mieście na listę Ogólno-Żydowskiego Narodowego Bloku Wyborczego padło tylko 178 głosów, gdy BBWR otrzymał ich 1294[10]. Agitację przedwyborczą przy bierności miejscowych ortodoksów prowadzili Jojne Naj z Łukowa i Majer Szwarcman z Siedlec. W 1930 r. w tym samym kierunku agitację prowadzili Pinches Naj z Henrykiem Adlerem[11]. Mimo to, jak donosił starosta w 1930 r. część zwolenników Agudy poparła listę syjonistyczną chcąc uzyskać mandat dla przedstawiciela narodowości żydowskiej, co wydawało się im realniejsze w tym okręgu wyborczym z powodu unieważnienia list kandydatów Stronnictwa Narodowego i Centrolewu[12].

Towarzystwo „Gemiłes Chesed”, którego zarząd w poważnym stopniu ulegał wpływom ortodoksów, zajmowało się udzielaniem pomocy finansowej kupcom i rzemieślnikom, przy czym od pożyczonych im sum nie pobierało odsetek. Działalność tego stowarzyszenia w ogromnym stopniu wpływała na rozwój rzemiosła i handlu żydowskiego nie tylko w Puławach. Pomysł na taką działalność został podchwycony przez ludność nieżydowską Puław dopiero pod koniec lat trzydziestych. Długoletnim prezesem „Gemiłes Chesed” według M.Strzemskiego był Pinches Naj[13]. Dopiero na zebraniu członków stowarzyszenia 29.12.1934 r. zarząd przeszedł w ręce syjonistów. Liczyło ono wtedy 150 członków[14]. Ogólnie partia Agudas Jisroel posiadając przewagę w Gminie Wyznaniowej i duże poparcie wśród ludności żydowskiej Puław, przegrywała w walce o panowanie nad działalnością stowarzyszeń i innych organizacji z syjonistami. Nie potrafiła zresztą wpłynąć jednocząco na całą ludność żydowską miasta reprezentującą poglądy jej zbliżone z powodu jej rozbicia religijnego na grupy dwóch rabinatów. Kontrolowała jeszcze poprzez Gminę działalność szkoły religijnej „Talmud-Tory”. Żydzi ortodoksyjni opiekowali się też miejscowym chederem[15], który posiadał tylko jednego nauczyciela, a jego program obejmował bardziej niż w „Talmud-Torze” zawężony kanon dzieł religii żydowskiej.

---

[1] Ortodoksi – informacje o działalności (1929 r.), APL UWL WSP 485, k. 7.

[2] tamże, k. 7.

[3] tamże, k. 7.

[4] Monografia – Szlomej Emunel Izrael (1932), APL UWL WSP 469, k. 14.

[5] tamże, k. 15-16.

[6] tamże, k. 18.

[7] tamże, k. 19.

[8] tamże, k. 21.

[9] TSS z 10.03.1928 r., APL UWL WSP 344, k. 8.

[10] Informacje o sytuacji politycznej na terenie miasta w związku z wyborami do rad miejskich (1930r.) APL UWL WSP 2069, k. 96.

[11] TSS z 1.11.1930 r., APL UWL WSP 2059, k. 267.

[12] TSS z 22.11.1930 r., APL UWL WSP 163, k. 128.

[13] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 330.

[14] Miesięczne sprawozdania sytuacyjne starosty puławskiego (MSP) za miesiąc styczeń 1935 r., APL UWL WSP 1944, k. 6.

[15] M.Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 325-326.