Początki Zarębów Kościelnych sięgają wieku XV. Nie wiemy kiedy do osady przybyli pierwsi Żydzi ale można znaleźć informacje mówiące o istniejącej w 1680 r. w Zarębach szkole żydowskiej i kirkucie. Informacja ta umieszczona jest na stronie Urzędu Gminy w Zarębach Kościelnych bez podanego źródła. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego podaje, że w całej gminie pod koniec XIX w. na 6161 mieszkańców było 2 prawosławnych, 12 protestantów i 1959 Żydów. Tam też znajduje się informacja o istnieniu w Zarębach Kościelnych synagogi. W zarębskim ickor buch można odnaleźć jej krótki opis: budynek z czerwonej cegły z trójkodygnacyjną wieżą. Okna z kolorowymi witrażami których głównym elementem była gwiazda Dawida. Arka chroniąca Torę wykonana była z drewna, bogato rzeźbiona w motywy zwierzęce i roślinne. Ozdobami arki była też wieńcząca ją korona z kolorowymi kamieniami. Bima pośrodku głównego pomieszczenia otoczone żelaznymi kratami posiadała z dwóch stron schody. Z sufitu zwisały ogromne świeczniki. W zachodniej części budynku mieściła się oddzielona część synagogi przeznaczona dla kobiet.
Chociaż Żydzi statystycznie w całej gminie byli jedynie trzecią częścią mieszkańców to w samych Zarębach Kościelnych byli zdecydowaną większością mieszkańców. Z zachowanych wspomnień możemy się dzisiaj dowiedzieć, że utrzymywali się nie tylko z handlu ale też z uprawy roli. Że nauczyciele chederów nie zawsze uczyli czytania i pisania. Że w okresie międzywojennym w Zarębach Kościelnych działały organizacje syjonistyczne oraz Bund. Że od 1919 r. działała szkoła powszechna żydowska, początkowo z wykładowym jidysz ale po włączeniu do państwowego systemu szkolnictwa podstawowego wykładowym językiem był już język polski, a jidysz i hebrajski stały się językami dodatkowymi. W szczytowym okresie działania tej szkoły liczba wszystkich uczniów siedmiu klas łącznie wyniosła 260. Przeczytać tam też można o kąpielach w przepływającej obok Zarębów rzece Brok i bójkach nad tą rzeką do jakich dochodziło podczas tych kąpieli gdy po drugiej stronie rzeki kąpali się chłopcy z pobliskich wsi.
W 1915 r. centrum osady zostało zniszczone w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Straty musiały być ogromne skoro jeszcze w 1937 r. prowadzono akcję pomocy dla poszkodowanych. Komitet niosący pomoc brał pod uwagę trudną sytuację mieszkańców Zarębów wynikającą z akcji bojkotu handlu żydowskiego oraz okresowych pogromów.
Brak w tym wszystkim informacji o cmentarzach żydowskich. Zostały one opuszczone w 1941 r. gdy zarębskich Żydów wygnano do getta w Czyżewie, gdzie w większości nie dotarli wymordowani po drodze. Stary cmentarz o którym wspominano jeszcze w 1680 r. jest obecnie zabudowany. Stoi na jego terenie m.in. budynek komisariatu policji. Nowy cmentarz, założony prawdopodobnie przed 1850 r., to zarośnięty teren wznoszący się nieznacznie ponad poziom łąk nad Brokiem. Jedną z jego granic jest ulica Kowalska. Nie zachowały się nagrobki. Brak oznakowań.
Zdjęcia z dnia 04.08.2018 r.
Lokalizacja:
Pokaż Judaika na większej mapie