Dekretem z 4.02.1919 r. Puławy zostały zaliczone do grupy gmin miejskich[1]. Pierwszym burmistrzem został Karol Korzeniowski[2] pełniący tę funkcję od roku 1916. Terytorialnie miasto obejmowało obszar ten sam co przed I wojną światową. Według spisu ludności z 1921 r. liczyło ono 7205 mieszkańców[3] skupionych na obszarze 6,0 km2. Zamieszkiwali oni w 673 budynkach. Dosyć szybko obszar ten okazał się za ciasny dla puławiaków. Poza granicami administracyjnymi miasta, przy torach kolejowych zaczęło powstawać przed 1934 r. osiedle willowe, tzw. Działki. W 1931 r. Puławy liczyły już 9093 mieszkańców i 943 budynki mieszkalne[4]. Przyrostowi ludności, który wyniósł w stosunku do 1921 r. 26,2% towarzyszył więc odpowiedni przyrost liczby budynków mieszkalnych o 25,3%. Nieznacznie zmalała liczba osób przypadających na jeden budynek mieszkalny z 10,7 do 9,6, co jednak było oznaką poprawy jeśli chodzi o warunki mieszkaniowe w mieście.
Od dnia 1.01.1934 r. przestała istnieć gmina Puławy. Jej część przyłączono do gminy Końskowola, a resztę do miasta Puławy. Z 82,2km2 powierzchni gminy[5] Puławom przypadło 20,1 km2 co zwiększyło obszar miasta do 26,1 km2.41 Z 6736 mieszkańców gminy w 1931 r. do Puław przyłączono tym samym 3105 osób[6]. Granice miasta objęły po tym zabiegu dodatkowo Michałówkę, Wólkę Profecką, Włostowice i stację kolejową Puławy. W 1919 r. powstała rzymskokatolicka parafia w Puławach[7], do której należało ponad 50% mieszkańców miasta. Jej świątynią była dawna Kaplica Czartoryskich. W 1921 r. dowództwo garnizonu puławskiego ulokowanego w tym samym roku w dawnych koszarach carskich służących dotąd za obóz dla jeńców sowieckich, wysunęło zatwierdzoną szybko propozycję przebudowania cerkwi na kościół garnizonowy[8].
Rosła wciąż liczba mieszkańców miasta i w roku 1939 osiągnęła 14679 osób[9].
Sytuacja gospodarcza Puław zaraz po odzyskaniu niepodległości nie przedstawiała się najlepiej. Zmiana administracji nie pociągnęła za sobą poprawy sytuacji materialnej ludności. Starosta powiatowy w rocznym sprawozdaniu sytuacyjnym za okres 1.01.1919 – 31.03.1920 r. napisał (cyt.):
Ogółem w powiecie uległo spaleniu lub zniszczeniu przez wojnę ok. 13754 obiektów, mianowicie: 1) budowli w miasteczkach- 4263, bud. gosp.- 9220, bud. przemysłowych, publicznych, kościołów i innych ok. 271. Odbudowało się ogółem 4079; mianowicie w miasteczkach- 1222, bud. gosp. 2822, innych 35.[10]
O samym mieście zaś napisał (cyt.):
Z powodu wielkiego zniszczenia miasta podczas wojny i zubożenia ludności, gdyż wojska rosyjskie wycofując się z Puław spaliły prawie 2/3 domów (…) miasto wymagałoby znaczniejszych dotacji państwowych na asenizację miasta, wybrukowanie ulic i oświetlenie miasta. Ludność miasta na wpółżydowska, trudniąca się handlem. Przemysłu i większych wytwórni miasto nie posiada (…) miasto Puławy ze względu na swoje położenie i ładne okolice było i nawet obecnie pomimo wielkiego braku mieszkań jest stale nawiedzane przez letników.[11]
W sprawie aprowizacji ludności Puławy zdane były w tym okresie na pomoc Komisji Opieki Społecznej i Żydowsko-Amerykańskiego Komitetu Rozdzielczego. W całym powiecie notowano przypadki zachorowań i zgonów na choroby zakaźne.
Tabela 1. Liczba przypadków zachorowań na poszczególne choroby zakaźne i zgonów na nie w powiecie puławskim w latach 1919-1920[12]
Po wojnie stopniowo malała liczba zachorowań na najbardziej śmiercionośny dur plamisty. Większość chorych z powiatu trafiała do puławskiego szpitala im. św. Karola. W okresie późniejszym w mieście nadal notowano przypadki duru brzusznego ale były to przypadki pojedyncze. W okresie dojrzewania śliwek cyklicznie pojawiała się czerwonka[13]. Miasto nie posiadało wodociągów i kanalizacji, co miało wpływ na jego sytuację sanitarną. Szpital epidemiologiczny powstał w Puławach prawdopodobnie dopiero w 1923 r.[14]Odnośnie maja 1920 r. starosta napisał (cyt.):
Wobec braku zboża kontyngentowego w tutejszych magazynach P.U.Z. bezrolna ludność nie aprowizuje się wcale. Miasto Puławy otrzymały przydział mąki amerykańskiej 2 wagony od Ministerstwa Aprowizacji[15].
W czerwcu tegoż roku informował wojewodę z kolei, że pomimo zapłacenia brakowało mąki, brakowało także soli i nafty. Brak tej ostatniej wynikał z braku cystern do transportu nafty. Mieszkańcy miasta we własnym zakresie wysyłali do Lublina prywatne wozy konne z bańkami po naftę[16].
Działająca w tym okresie w Puławach Komisja Opieki Społecznej udzielała poza pomocą rzeczową, także pomoc finansową. Wśród instytucji korzystających w 1919 r. z dofinansowania znalazła się szkoła powszechna prowadzona przez Henryka Adlera. Była to prawdopodobnie szkoła powszechna do której uczęszczały dzieci żydowskie[17].
Trudna sytuacja ekonomiczna i stan niepewności wywołany tworzeniem się dopiero lokalnych i centralnych władz administracyjnych przyczyniły się do radykalizacji poglądów politycznych ludności i wiarą w niesprawdzone informacje. W pierwszych wyborach do Rady Miejskiej przewagę zdobyli socjaliści. 10.05.1919 r. burmistrzem radni wybrali socjalistę – Witolda Krajewskiego54. W maju 1920 r. doszło do spokojnych masowych demonstracji ludności:
1.05. – pochód PPS.
2.05. – pochód wszystkich organizacji społecznych i politycznych ku czci święta
3.05. – uczczony nabożeństwem, rewią wojskową i pogadankami w szkołach dla dzieci.
6.05. – (cyt. za starostą): … odbył się w Puławach pochód żydowski poprzedzony modłami w bożnicy za przyszłość narodu żydowskiego oraz cześć Naczelnika Państwa i w ogóle Rządu Polskiego. Manifestacja patriotyczno-narodowa z okazji rzekomego przyznania żydom Palestyny przez Koalicję (zjazd w St.Remo) i święta wiosny. Starosta i Naczelnik Policji zostali zaproszeni do przyjęcia udziału w obchodzie przez specjalną delegację radnych i poważniejszych przedstawicieli tutejszych żydów (rabina etc.)[18].
Dalszą radykalizację przyniosła wojna polsko-bolszewicka. W połowie 1920 r. powstała w Puławach komórka Komitetu Rewolucyjnego[19]. Zakończyło się to w październiku tego samego roku procesem komunistów lubelskich, wśród których znalazła się też organizatorka komórki puławskiej Golda Łaja Goldman.
[1] S. Pać, Kalendarium (1918-1939) (w:) Studia Puławskie, seria A, T. 2(4), Puławy 1990, s. 120.
[2] Tamże, s. 119.
[3] Statystyka Polski, T. 18, 1927, s. 46.
[4] Statystyka Polski, seria B, T. 8, zeszyt A, 1933, s. 30.
[5] Tamże, s. 30. 41 Tamże, s. 31.
[6] W. Zinkiewicz, Puławy i okolice. Przewodnik, Lublin 1994 (reprint wydania z 1939 r.) s. 39. W. Zinkiewicz podał w swojej cytowanej pracy na s. 40 liczbę mieszkańców Puław wynoszącą 12198 osób w odniesieniu do roku 1931. Jest to liczba o 3105 osób większa od podanej w publikacjach statystycznych z okresu po drugim spisie powszechnym R.P.
[7] S. Pać, Kalendarium … op. cit., s. 120.
[8] Tamże, s. 121.
[9] H. Maruszczak, Zmiany w zaludnieniu … op. cit., s. 108.
[10] RSP za okres 1.01.1919-31.03.1920, APL UWL WSP 1935, k. 5.
[11] Tamże, k. 15
[12] Tamże, k. 8 oraz Miesięczne sprawozdanie sytuacyjne starosty puławskiego (dalej MSP) za kwiecień 1920 r. w APL UWL WSP 1936, k. 6, MSP maj 1920 tamże, k. 13 i MSP czerwiec 1920 tamże, k. 17.
[13] M. Strzemski, Nasze Puławy …op. cit., s. 273.
[14] S. Pać, Kalendarium … op.cit., s. 122.
[15] Miesięczne sprawozdanie sytuacyjne starosty puławskiego (dalej MSP) za maj 1920 r., APL UWL WSP 1936, k. 13.
[16] MSP czerwiec 1920 r., tamże, k. 18.
[17] RSP za okres 1.01.1919-31.03.1920, APL UWL WSP 1935, k. 18. 54 S. Pać, Kalendarium … op. cit., s. 120.
[18] MSP za maj 1920 r., APL UWL WSP 1936, k. 12.
[19] S. Pać, Kalendarium … op. cit., s. 121.