Puławy to miejscowość położona na prawym brzegu Wisły, na północno-zachodnim skraju Wyżyny Lubelskiej stykającej się w tym miejscu z Niziną Mazowiecką. Po drugiej stronie rzeki wysoką skarpą zaczyna się Wyżyna Radomska. Do wieku XVII była tu mała osada rybacka przy przeprawie na Wiśle. W 1489 r. Puławy pojawiają się źródłach pisanych jako część posagu Anny z Konińskich[1]. Nie wiemy od kiedy jednak należały do klucza końskowolskiego. W późniejszych dokumentach nie są wymieniane. Mogły być za małe na wzmiankę, a równie dobrze mogły w tym czasie nie istnieć. Osadą rozwijającą się też przy przeprawie na Wiśle były w tym czasie pobliskie Włostowice. Główne szlaki handlowe biegły przez Kazimierz Dolny i Janowiec[2]. W Słowniku encyklopedycznym Brockhausa i Efrona zapisano, że Puławy korzystały z prawa składu soli spławianej Wisłą z Austrii, oraz że funkcjonowała tu przystań z której korzystały transporty spławianego Wisłą do Gdańska zboża[3]. Informacje te dotyczą jednak raczej pierwszej połowy XIX wieku niż wieków wcześniejszych.
Dane dotyczące demografii dla okresu przed wiekiem XX nie są dokładne. Zdarza się, że w publikacjach pojawiają się informacje statystyczne dotyczące przybliżonego okresu ale różniące się wyraźnie między sobą. Dlatego liczby podane niżej traktować można tylko jako przybliżone, orientacyjne. Przybliżają one jednak stan zasiedlenia dla interesujących nas terenów.
Korzystając z danych z 1626 r. można porównać znaczenie Puław i Włostowic. W Puławach w tym czasie był 1 łan osiadły i 1 karczma. We Włostowicach w tym samym czasie były 4 łany osiadłe, 9 zagrodników, 9 komornic, 6 rzemieślników i 6 karczem. 50 lat później, w 1676 r. Włostowice zamieszkiwało 245 osób (w tym 12 Żydów). W Puławach w tym samym czasie było 91 mieszkańców (w tym 2 Żydów)[4].
W 1455 właściciele klucza nabyli od Jana Włostowskiego część Włostowic. W latach następnych do klucza dołączyli zakupiony od Stanisława Świemira Skowieszyn oraz część Parchatki. Końskowola była ośrodkiem administracyjnym klucza oraz siedzibą posiadacza tych ziem. To tutaj w XVI wieku ówcześni właściciele (Tęczyńscy) wznieśli dwór wzorowany prawdopodobnie na zamku królewskim w Piotrkowie Trybunalskim. Dopiero posiadający te dobra od 1668 roku Stanisław Herakliusz Lubomirski wybudował dla siebie rezydencję poza miastem, w miejscu wysoko położonym nad doliną Wisły, w pobliżu osady rybackiej Puławy. Zamek Lubomirskiego został zniszczony przez wojska Karola XII w 1706 r. Podobny los spotkał Końskowolę. Ogólnie niemal w całym kraju w wieku XVII i na początku XVIII w wyniku wojen doszło do znacznego spadku zaludnienia miast oraz ich zniszczenia. Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, właścicielka rozległych dóbr na terenie Rzeczypospolitej, podjęła się zadania przywrócenia dawnego znaczenia swoim miastom, w tym też Końskowoli w której Stanisław Herakliusz Lubomirski stworzył centrum administracyjne swoich dóbr na Lubelszczyźnie. W roku 1712 Elżbieta Sieniawska, nadała mieszkańcom Końskowoli przywilej pozwalający na pędzenie gorzałki, warzenia piwa i przerobu miodów oraz swobodę osiedlania się w Końskowoli Żydów[5]. Odbudowy puławskiego pałacu podjęła się w 1722 roku córka Elżbiety, Zofia z Sieniawskich Denhoff – od 1731 roku żona Augusta Aleksandra Czartoryskiego.
W roku 1731 rozpoczęto w Puławach trwającą pięć lat budowę nowego pałacu. Więcej uwagi jednak August Aleksander Czartoryski poświęcił Końskowoli jako centrum administracyjnemu klucza. Rozbudowywał końskowolski folwark. Sprowadził lub zachęcił do osiedlenia w Końskowoli tkaczy z Saksonii. Puławy pozostawały w tym czasie nieco na uboczu.
Choć wciąż rozwijała się osada przypałacowa. Obok niej istniała stara osada rybacka oraz powstała – przy trakcie handlowym – osada targowa. Odbywające się w środy i piątki targi nie były tak duże jak czwartkowe w Kazimierzu Dolnym jednak przyciągały kupców i kolejnych osadników.
Rola pałacu w życiu osady rośnie od 1784 roku gdy Adam Kazimierz Czartoryski wraz z żoną, Izabelą z Flemmingów Czartoryską wybierają Puławy na swoją stałą siedzibę. Powstająca osada rozwija się początkowo na obszarze określanym mianem Piaski. Jest to teren ograniczony od południa traktem lubelskim (dzisiejsza ulica Piłsudskiego), od zachodu zabudowaniami Puław Zarobnych (dawna wieś pańszczyźniana ciągnąca się wzdłuż dzisiejszej ulicy 6-go Sierpnia) i od wschodu dzisiejszą ulicą Piaskową. Jeszcze w XVIII wieku jest tu tylko jeden budynek – drewniana, duża karczma. W statystykach z 1787 r. we Włostowicach odnotowano 225 dorosłych mieszkańców, w tym 47 Żydów. W Puławach w tym samym czasie 91 dorosłych w tym 32 Żydów[6]. Przez 100 lat niemal nie zmieniła się liczba mieszkańców obu osad, choć zmieniła się liczba zamieszkujących w tych osadach Żydów. W 1810 r. (czyli 30-40 lat później) trakt lubelski na odcinku Piask jest już w całości zabudowany, a w miejscu dawnej, drewnianej karczmy (na rogu dzisiejszych ulic Piłsudskiego i 6-go Sierpnia) znajduje się budynek murowany.[7]
W 1792 roku po wypowiedzeniu wojny Rzeczypospolitej przez Rosję z wielu miejscowości popłynęły dobrowolne datki na obronę reform Konstytucji 3 maja. Informacje zamieszczone w Gazecie Narodowej i Obcej podał Tadeusz Korzon w pracy „Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta”:
z Puław od włościan spólnie z żydami i mieszczanami złp. 485 gr. 8
od ludzi dworskich w Puławach złp. 598 gr. –
od dworskich Xżny Czartoryskiej, kancl. litt.. złp. 94 gr. 15[8]
„Z Puław” nie oznacza w tym wypadku, że z samej osady Puławy. Chodzi prawdopodobnie o cały klucz końskowolski, którego właściciele mieszkali w Puławach i tu zapewne dokonywano zbiórki datków. W artykule Dr Józefa Kermisza zamieszczonym w październiku 1937 r. w piśmie
Głos Gminy Żydowskiej autor zamieścił informację, że wpłata Żydów z Puław, Końskowoli Włostowic wyniosła 112 zł i 22 gr[9].Była to prawdopodobnie część ogólnej sumy wpłat od „włościan spólnie z żydami i mieszczanami”.
W roku 1794 dwukrotnie przez Puławy przechodziły wojska niszcząc pałac i prawdopodobnie też pozostałą zabudowę osady. Czartoryscy w 1796 r. powrócili do Puław z Petersburga, gdzie przebywali jako zakładnicy. Rozpoczęli przebudowę puławskiego pałacu i parku. U stóp powstałej w latach 1801-1803 kaplicy (obecnie kościół „na górce”) wyznaczono miejsce na plac targowy. W 1811 roku Fryderyk August nadał Puławom prawo odbywania 10 jarmarków rocznie.
Piaski jako dzielnica położona najbliżej placu targowego (od którego oddzielał ją jedynie trakt lubelski) w sposób naturalny najbardziej przyciągała nowych mieszkańców. W 1820 roku Czartoryscy przyznali Żydom pod zabudowę działki pomiędzy dzisiejszymi ulicami Piaskową i Kołłątaja. W tym też okresie sfinansowali wybrukowanie traktu lubelskiego na odcinku przylegającym do Piasków. Nie zgadzali się jednak na nadanie osadzie praw miejskich, twierdząc, że jest to ekonomicznie nieuzasadnione. W 1821 roku w Piaskach stało 40 domów. W 1832 roku – 60[10]. Obok Puław wciąż rozwijały się też Włostowice. W statystykach z 1819 roku odnotowano we Włostowicach 653 mieszkańców (w tym 37 Żydów), a w Puławach 1258 mieszkańców (w tym 401 Żydów)[11].
Powstanie Listopadowe kończy okres panowania Czartoryskich oraz przynależność Puław do klucza końskowolskiego. W związku z udziałem w rządzie powstańczym Adama Jerzego Czartoryskiego (właściciel klucza od 1823 roku) oraz rozbicia podczas powstania stacjonującego w
Puławach garnizonu carskiego dobra Czartoryskich przeszły na rzecz skarbu państwa, a sam Adam Jerzy został zaocznie skazany na karę śmierci. Część dóbr po przejęciu przez skarb państwa puszczono w dzierżawę. Władze Guberni naciskające wcześniej na Czartoryskich by przekształcili Puławy w miasto teraz same z tego pomysłu zrezygnowały. W 1832 roku powstała w Puławach drewniana synagoga – nie zachowały się do dnia dzisiejszego żadne przekazy ikonograficzne na których by ten budynek uwieczniono. Pałac należący teraz do skarby państwa w 1842 roku przeznaczono na siedzibę funkcjonującej w Warszawie szkoły guwernantek. W tym celu przebudowano budynek pałacu i w 1844 roku umieszczono w nim szkołę przemianowaną na instytut „Maryjski” znajdujący się pod opieką cesarzowej. W ciągu 18 lat funkcjonowania instytutu ukończyło go ok. 200 dziewcząt[12].
W roku 1846 Puławy przemianowano na Nową Aleksandrię na cześć cesarzowej Aleksandry Fiodorowny (przed przejściem na prawosławie Charlotta Hohenzollern), żony cara Mikołaja I Romanowa. W tym samym roku powstał plan wybrukowania ulicy Kołłątaja i przekształcenie jej w trakt dębliński (iwangorodzki) łączący puławski garnizon z twierdzą wzniesioną w latach 18321847 w Dęblinie (Iwangorodzie). Przy tym trakcie, poza terenem zabudowanym, chciano stworzyć nowy plac targowy. Z tych planów przed 1860 rokiem zrealizowano tylko przeniesienie placu targowego bez wyznaczenia jego wyraźnych granic. Tylko jego południowa część graniczyła z terenem zabudowanym pomiędzy ulicami Piaskową i Kołłątaja[13].
W roku 1862, w okresie narastającego wrzenia przed kolejnym powstaniem podjęto na szczeblu krajowym kilka decyzji mających jeśli nie ostudzić nastroje to rozproszyć młodzież patriotyczną skupioną w Warszawie. Miało to swój wpływ i na historię Puław. Przeniesiono bowiem z Puław do Warszawy Instytut Maryjski odtąd nazywany Aleksandryjsko-Maryjskim Instytutem Wychowania Panien. W Warszawie Instytut umieszczono w liczących mniej niż 10 lat budynkach zlikwidowanego właśnie Instytutu Szlacheckiego. Wyposażenie Instytutu Szlacheckiego jak i warszawskiej szkoły farmaceutycznej, warszawskiego gimnazjum realnego przeniesiono do Puław gdzie przenieść się miał też wraz z całym swoim wyposażeniem instytut rolniczy funkcjonujący dotąd w Marymoncie. Na tej bazie w Puławach miał zostać uruchomiony instytut politechniczny. Nie przeszkodziło to wychowankom instytutu marymonckiego we wzięciu udziału w powstaniu. W nowym instytucie odbyły się zajęcia pod koniec 1862 roku, a w roku następnym zawieszono je na początku lutego z powodu nieobecności uczniów. Ok. 500 wychowanków szkoły rozjechało się do domów lub by wziąć udział w walkach. Instytut zamknięto. Część jego wyposażenia w 1865 r. przekazano do założonego w Łodzi instytutu technicznego[14].
Rok 1869 przyniósł Puławom wiele zmian. Nowa Aleksandria otrzymała status osady miejskiej. Przeniesiono do niej siedzibę administracji powiatowej dotąd znajdującą się w Kazimierzu Dolnym. Utwardzono nawierzchnię wytyczonego w 1845 roku traktu dęblińskiego (ul. Kołłątaja). Plac targowy uzyskał kształt prostokąta zamkniętego traktem dęblińskim od zachodu, ul. Piaskową od wschodu. Na północ od placu targowego zaczęły powstawać nowe budynki – wzdłuż traktu dęblińskiego[15]. W tym samym roku rozpoczął działalność Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. W Słowniku Geograficznym z 1888 roku tak opisano tą instytucję:
Stanowisko dyrektora, inspektora a także nauczyciela języka i literatury rossyjskiej, oraz prawa i ekonomii politycznejpowierzono Rossyanom; inne katedry zajęli dawniejsi profesorowie szkoły marymonckiej i innych zakładów w królestwie. Stopniowo jednak wszsytkie katedry pozajmowali nauczyciele ruskiego pochodzenia. Jeszcze instytutowi politechnicznemu nadano dla pomocy naukowej dwa folwarki: Końskowolę i Górę Puławską za Wisłą, lecz w dwa lata później, dla ułatwienia administracyi, odebrano Górę Puławską, a w zamian nadano Pożóg, sąsiedni z Końskowolą i Kępę Puławską al. Mokradki graniczącą z Puławami[16]
Wciąż następuje wzrost liczby mieszkańców osady. W 1860 w Puławach mieszkało 2109 osób (w tym 1266 Żydów). W roku 1882 – 2844 osób (bez garnizonu i studentów). W tym roku wśród mieszkańców osady odnotowano 2339 Żydów. Do 1897 r. liczba mieszkańców wzrosła do 5306 osób (w tym 3883 Żydów). Wspomniane wyżej Mokradki (mała osada pomiędzy Puławami i Włostowicami) zostały przyłączone do Puław w 1906 roku, gdy Nowa Aleksandria otrzymała prawa miejskie. Na przełomie wieków XIX i XX Włostowice pozostawały siedzibą parafii rzymskokatolickiej i kahału żydowskiego. Władze carskie sprzeciwiały się przeniesieniu siedziby parafii do Puław oraz założeniu tu cmentarza. Wzniesiona w 1911 roku cerkiew służyć miała głównie żołnierzom miejscowego garnizonu, pracownikom administracji państwowej oraz studentom i pracownikom Instytutu. Nieco inaczej wygląda sytuacja ludności żydowskiej. Z zachowanych dokumentów wynika, że w roku 1866 wzniesiono drewnianą synagogę. Czy powstała ona w miejscu synagogi z 1832 r., czy może obok niej? W okresie międzywojennym stoją w Puławach dwie synagogi: drewniana z 1866 r. i murowana z roku 1884 r. W tym czasie ludność żydowska skupiona w osiedlu przyrynkowym stanowi większość mieszkańców osady, której zaludnienie przedstawiało się (wg innych źródeł niż podane wcześniej) następująco:
w 1822 r. – 1424 osoby;
w 1897 r. – 5157 osób;
w 1909 r. – 8934 osoby[17],
w 1913 r. – 10176 osób[18].
Proces wzrostu liczby mieszkańców miasta został przerwany wybuchem pierwszej wojny światowej. Rok 1915 – drugi rok wojny nazwanej Wielką Wojną – przyniósł Puławom katastrofalne zniszczenia. Rosjanie wobec ofensywy wojsk austro-węgierskich ewakuowali Instytut, a żołnierze podpalili miasto. 2/3 budynków pochłonęły płomienie[19]. Spis ludności przeprowadzony przez władze okupacyjne o północy z 15 na 16 października 1916 r. wykazał obecność 5607 mieszkańców miasta21. Ubytek ludności w mieście wyniósł więc 43,9%22. W większości był to wynik prowadzonej przez armię carską taktykę „spalonej ziemi”. Ludność opuszczanych terenów była zmuszana do przesiedlenia wraz z całym majątkiem ruchomym jaki zdołała ze sobą zabrać. Opuszczane zabudowania jak i nie zebrane z pól plony były niszczone. Powroty uchodźców trwały od 1917 roku do lat dwudziestych. Bieżeńcami (uchodźcami) w większości byli prawosławni i mniejszości narodowe. Do bieżeństwa przekonywano rozpowszechniając informacje o okrucieństwie wojsk austro-węgierskich i niemieckich. Gdy to nie skutkowało ludność siłą zmuszano do opuszczania domów i podróży na wschód. Wydarzenia te wpłynęły na stosunki ludnościowe w całym dawnym zaborze rosyjskim oraz w samych Puławach.
Największe zniszczenia objęły drewnianą zabudowę osiedla przyrynkowego oraz koszary wojsk carskich[20], w których usadowiły się z kolei wojska austro-węgierskie. Władzę bezpośrednią sprawowali komendanci stojący na czele obwodów powołanych w miejsce powiatów. W Puławach rezydowali kolejno: płk E. Migula, płk W. Divok, płk Weiss oraz płk A. Zawadzki[21]. Na ludność terenów okupowanych spadł obowiązek dostarczania prowiantu dla okupantów oraz rekrutów do „kolumn robotniczych”, zajmującymi się głównie pracami fortyfikacyjnymi. O niechęci mieszkańców miasta do tego drugiego obciążenia świadczyło to, że w 1916 r. okupant musiał posłużyć się podstępem, by zdobyć siłę roboczą. Na ogłoszenie o naborze do prac przy budowie mostu na Wiśle stawiło się ok. 120 robotników, których wysłano poza miasto pod eskortą wojska i żandarmerii[22]. Budowę mostu dokończono bez nich. Most otwarto 8.10.1916 r.[23] Ta pierwsza stała puławska przeprawa na Wiśle była najważniejszą korzyścią wyniesioną przez miasto z okresu okupacji.
Okres sprawowania władzy przez Kreiskommandanta płk Zawadzkiego, kończący okupację, charakteryzował się „idealnymi” stosunkami władz okręgowych z samorządowymi, reprezentowanymi przez Radę Miejską, magistrat, sejmik i wydział aprowizacyjny. Okupanci obsadzając stanowiska administracyjne korzystali obficie z kadr ściąganych z Galicji, co spowodowało pewne zbliżenia okupantów z okupowanymi. Dopiero podpisanie traktatu brzeskiego wywołało zerwanie kontaktu Rady Miejskiej z komendą i zawieszenie działalności trzech pozostałych organów samorządowych. Dodatkowym impulsem do dokonania takiego kroku było starcie żandarmerii i wojska z ludnością Puław demonstrującą przeciwko postanowieniom traktatu[24].
Odzyskanie niepodległości w świetle wspomnień dowódcy POW Władysława Szczypy[25] w Puławach, dokonane rękami własnymi miejscowych Komend POW miało miejsce 2.11.1918 r. Jak podaje ich dowódca (cyt.): „komendy składały się wyłącznie z młodzieży wiejskiej, rzemieślniczej, wyrobniczej i rybackiej”[26]. Bez walki poddała się kompania Niemców stacjonująca w Wólce Profeckiej. Austro-węgierski batalion Landszturmu i tabor częściowo przeszły na stronę polską, a częściowo złożyła broń[27].
W okresie okupacji mieszkańcy miasta własnymi siłami rozpoczęli odbudowę. Powstawały drewniane, tymczasowe budynki mieszkalne[28]. W 1917 r. reaktywowano instytut rolniczy pod nazwą Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego. Rezygnacja z funkcji szkoły wyższej uwarunkowana była – jak napisał M. Strzemski – m.in. fatalnymi warunkami mieszkaniowymi w Puławach, a także ich prowincjonalnością[29].
Szkolnictwo średnie przed I wojną światową reprezentowane było przez powstałą w 1896 r. szkołę żeńską i założoną w 1902 r. szkołę męską. Były to szkoły rosyjskojęzyczne[30]. W 1916 r. powstały w ich miejscu dwie szkoły z polskim językiem wykładowym. Były to Szkoła Realna (męska) i Gimnazjum Żeńskie Jadwigi Hollakowej[31]. Gorzej wyglądała sytuacja ze szkolnictwem powszechnym. W grudniu 1917 r. w mieście działała tylko jedna taka szkoła zatrudniająca 5 nauczycieli. W jej 4 oddziałach uczyło się łącznie 408 uczniów, z czego 399 było wyznania rzymskokatolickiego, a 9 prawosławnego (brak dzieci pochodzenia żydowskiego w tym zestawieniu nie jest błędem).
[1] Archiwum Państwowe w Lublinie, Księgi Ziemskie Lubelskie, sygn. 9, księgi 572-573. Podaję za: Klucz końskowolski,w: Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Klucz_ko%C5%84skowolski , 11.03.2014.
[2] Kazimierz, w: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom III, Warszawa 1882, str. 925.
[3] Ново-Александрия; w: Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и И.А. Ефрона. — С.-Пб.: БрокгаузЕфрон. 1890—1907, http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/72915/%D0%9D%D0%BE %D0%B2%D0%BE , 14.03.2014.
[4] Paweł Sygowski, Zarys dziejów Żydów w Puławach załączony do Kart cmentarzy żydowskich w Puławach z 1992 r., kserokopie maszynopisów w posiadaniu autora. Paweł Sygowski jak i Jacek Studziński wielokrotnie w swoich opracowaniach podają jako źródło pracę J. Zwolskiego, Studium hisotryczno-urbanistyczne Puław, Lublin 1987, maszynopis w zbiorach Biura Dokumentacji Zabytków w Lublinie lub mps PKZ o/Lublin.
[5] Marta Kubiszyn, Końskowola. Historia miejscowości, http://sztetl.org.pl/pl/article/konskowola/3,historiamiejscowosci/ , 11.03.2014.
[6] Paweł Sygowski, Zarys…
[7] Jacek Studziński, Strefa III. Piaski – dawna osada targowa, obecnie dzielnica Puław (JARK 10a, JARK 11 i JARK 12), (fragment większego opracowania, posiadane przez autora kserokopie wydruku składają się ze stron o numerach 48-60), str. 49-50.
[8] Tadeusz Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794), Tom I, Kraków 1897, str. 463.
[9] Józef Kermisz, Nieznany list patriotyczny rabina do Kościuszki z roku 1792, http://fzp.net.pl/historia/nieznany-list-patriotyczny-rabina-do-kosciuszki-z-roku-1792 , 12.03.2014.
[10] Jacek Studziński, Strefa III…, str. 50.
[11] Paweł Sygowski, Zarys…
[12] Puławy, w: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom IX, Warszawa 1888, str. 289.
[13] Jacek Studziński, Strefa III. Piaski – dawna osada targowa, obecnie dzielnica Puław (JARK 10a, JARK 11 i JARK 12), (fragment większego opracowania, posiadane przez autora kserokopie wydruku składają się ze stron o numerach 48-60), str. 52.
[14] Puławy, w: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom IX, Warszawa 1888, str. 290.
[15] Jacek Studziński, Strefa III…. str. 52-53.
[16] Puławy, w: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego …, str. 290. Najważniejszym kronikarzem Instytutu Puławskiego i Puław był profesor Michał Strzemski, wieloletni pracownik naukowy Instytutu. Jego największe prace dotyczące historii tego zakładu naukowego to:
– Instytut Agronomiczny w Marymoncie (1816-1862), Puławy 1980.
– Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach. 1862-1914, Puławy 1980.
– Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Z krótkim zarysem historii puławskiego ośrodka kultury i nauki, Warszawa 1959.
– Nasze Puławy. Kolekcja wspomnień, Lublin 1986.
– Nasze Puławy. Z dziejów puławskiego ośrodka szkoleniowego i nauk rolniczych, Puławy 1987.
– wspólnie ze Zdzisławem Bortem, Instytut Puławski w latach międzywojennych 1917-1939, Puławy 1982.
Dzieje Puław opisywano już kilkakrotnie. Najpełniejszymi monografiami tego miasta są:
– W. Zinkiewicz, Puławy i okolice. Przewodnik, Puławy 1939 (w 1994 r. wydano w Lublinie reprint tego dzieła).
– Puławy, Materiały z sesji popularnonaukowej, Lublin 1964.
– M. Strzemski, Nasze Puławy. Kolekcja wspomnień, Lublin 1986.
– Puławy dawne i nowe, praca pod red. J. Trześniaka, Lublin 1987. 17 Paweł Sygowski, Zarys…
[17] H. Maruszczak, Zmiany w zaludnieniu województwa lubelskiego w latach 1822-1946 (w:) Annales UMCS, sec. B, vol. IV, 1949, s. 108
[18] J. Lewandowski, Ludność żydowska na Lubelszczyźnie w latach I wojny światowej (w:) Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918-1939, Lublin 1992, s. 16
[19] Roczne Sprawozdanie Starosty Puławskiego (dalej RSP) za okres 1.01.1919 – 31.03.1920 r., Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki w Lublinie, Wydział Społeczno-Polityczny (dalej APL UWL WSP), 1935, k.15 21 J. Lewandowski, Ludność żydowska … op. cit., s.19 22 Tamże, s. 35.
[20] Puławy – moje miasto rodzinne. Pamiętnik nr 60 (w:) Pamiętniki puławskie. Wybór z plonu konkursu Polskiej Akademii Nauk i Towarzystwa Przyjaciół Puław, Lublin 1970, s. 135.
[21] S. Pać, Okres odzyskania niepodległości w Puławach w świetle wspomnień współczesnych (w:) Studia Puławskie, seria A, T. 2(4), Puławy 1990, s. 2.
[22] Tamże, s. 3.
[23] Tamże, s. 4.
[24] Tamże, s. 5.
[25] Tamże, s. 5-11.
[26] Tamże, s. 5.
[27] Tamże, s. 10-11.
[28] Dziesięć takich budynków spłonęło w lecie 1930 r. Tygodniowe sprawozdanie sytuacyjne z legalnego ruchu społeczno-politycznego polskiego i mniejszości narodowych (dalej TSS) z 5.07.1930 r., APL UWL WSP 364, k. 31.
[29] M. Strzemski, Nasze Puławy. Kolekcja wspomnień, Lublin 1986, s. 156-161.
[30] Tamże, s. 189.
[31] R. Towalski, Z dziejów Prywatnego Gimnazjum Żeńskiego Jadwigi Hollakowej w Puławach (w:) Studia Puławskie, seria A, T. 2(4), Puławy 1990, s. 99-118. 35 Statystyka Polski. T. 1, 1919 r., s. 30-31.