Początki rozwoju Puław są nierozerwalnie złączone ze społecznością żydowską. W wieku XIX ona najintensywniej uczestniczyła w powstawaniu miasta. Także liczebnie dominowała wśród mieszkańców miasta. W 1913 r. w mieście było 6269 Żydów, co stanowiło 61,6 % wszystkich jego mieszkańców[1]. Ale początek XX w. to dla Puław okres napływu ludności chrześcijańskiej. Przetoczenie się frontu I wojny światowej przez Lubelszczyznę spowodowało zmniejszenie zaludnienia miasta niemal o połowę[2]. W całym powiecie liczba Żydów zmniejszyła się o 44,1 %[3]. Jeszcze większe straty miasto poniosło w swojej zabudowie – 2/3 budynków pochłonęły płomienie wzniecone przez wycofujących się Rosjan[4]. Porównanie lat 1913 i 1916 wykazuje ubytek 43,9 % mieszkańców miasta[5]. Przeprowadzony w 1921 r. spis powszechny wykazał obecność 3221 osób przyznających się do wyznania mojżeszowego (44,7 % całej obecnej w mieście ludności) z tego 309 osób określiło swoją narodowość jako polską, a 2912 jako żydowską[6]. W 1931 r. liczba osób wyznania mojżeszowego w Puławach to ok. 3590 (39,5 % ogólnej liczby mieszkańców miasta)[7]. Rozszerzenie granic miasta w 1934 r. wpłynęło na spadek procentowego udziału Żydów wśród mieszkańców miasta poniżej 30 %.
W zamyśle twórców formularzy spisowych pierwszego spisu powszechnego kategoria wyznania była kategorią prawną – wynikającą z urodzenia. Podobnie traktowano to zagadnienie w kwestii przynależności do Gminy Wyznaniowej, dlatego należeli do niej nawet Żydzi zasymilowani. Do tej kategorii w Puławach zaliczani byli przez większość społeczności żydowskiej np.: Henryk Adler (kierownik szkoły powszechnej, nazywanej „żydowską” gdyż zdecydowaną większość jej uczniów stanowili Żydzi), Szymon Horowitz (pracownik Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach)[8], oraz lekarze Leon Nudelman i Beniamin Honigsfeld[9].
W 1936 r. „Gazeta Polska” podała, że 80 % ludności żydowskiej Polski wegetowało[10]. J. Leszczyński oceniał, że 20 – 25 % tej ludności żyło poniżej minimum zapewniającego egzystencję[11], a J. Ziemiński podnosił ten odsetek do wartości 30 %[12]. Na podstawie danych z budżetów Gminy Wyznaniowej można przyjąć, że ok. 38 % członków puławskiej Gminy znajdowało się w bardzo trudnej sytuacji materialnej i nie podlegało opodatkowaniu na jej rzecz. Z kolei ok. 75 % płacących tzw. „podatek bożniczny” na podstawie jego wysokości można uznać za grupę ubogich. Łącznie z całej ludności żydowskiej Puław ok. 84 % rzeczywiście potwierdzało przybliżoną ocenę „Gazety Polskiej”[13].
[1] J. Lewandowski, Ludność żydowska na Lubelszczyźnie w latach I wojny światowej (w:) Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918 – 1939, Lublin 1992, s. 16.
[2] Tamże, s. 30.
[3] Tamże, s. 31.
[4] Roczne sprawozdanie sytuacyjne za okres 1.01.1919 – 31.03.1920 r., Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), zespól akt Wydziału Społeczno – Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie (UWL WSP), skoroszyt 1935, karta 15.
[5] J. Lewandowski, Ludność żydowska…op. cit., s. 35.
[6] Statystyka Polski, T. 18, Warszawa 1927, s. 46 – 47 oraz Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, T. IV, Warszawa 1924, s. 78.
[7] Statystyka Polski, seria C, T. 85, 1938, s. 31 – wyniki spisu podane łącznie dla miast powiatu puławskiego: Puław i Kazimierza Dolnego.
[8] Tygodniowe sprawozdanie sytuacyjne z legalnego ruchu społeczno – politycznego polskiego i mniejszości narodowych (TSS) z 24.03.1928 r., APL UWL WSP 344, k. 58.
[9] M. Strzemski, Nasze Puławy. Kolekcja wspomnień, Lublin 1986, s. 275.
[10] Gazeta Polska, 8.11.1936 r., cyt. za S. Bronsztejnem, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław 1963, s. 85.
[11] J. Leszczyński, Przesiedlenie i przewarstwowienie Żydów w ostatnim stuleciu, Warszawa 1933, s. 13, cyt. za S. Bronsztejnem, Ludność żydowska…op. cit., s. 85.
[12] J. Ziemiński, Problem emigracji żydowskiej, Warszawa 1937, s. 12, cyt. za S. Bronsztejnem, Ludność żydowska…op. cit., s. 85.
[13] Szczególnie pomocne przy ustalaniu tego stanu były: Budżety Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Puławach, APL UWL WSP 811, k. 21 – 27 dla roku 1927; k. 33 – 47 dla roku 1929; k. 64 – 70 dla roku 1930 oraz S. Bronsztejn, Ludność żydowska…op. cit., s. 77.