Początki instytucji Gminy Wyznaniowej Żydowskiej tkwią korzeniami jeszcze w średniowieczu. Zwana kahałem składała się z 8-40 członków, a jej działalność obejmowała sprawy administracyjno-finansowe, sądowe i religijno wychowawcze. Dla władz państwowych najważniejsza była jej działalność finansowa. Już w średniowieczu cenzorowie wyłaniani z grona członków kahału oceniali siłę majątkową poszczególnych Żydów i na tej podstawie układali listy podatkowe[1]. Najwyższym urzędnikiem Gminy Wyznaniowej był rabin, chociaż wiele Gmin funkcjonowało z wakatem na tym stanowisku (np. Warszawa, Łódź). Dochody Gminy pochodziły z podatku pobieranego od jej członków oraz z opłat wnoszonych od dokonywania rzezi rytualnej przez rzezaków. Od 1921 r. w Gminie puławskiej rzezacy byli funkcjonariuszami Gminy[2]. Rzeź rytualna przynosiła zdecydowanie większe dochody. Podatek pobierany od członków Gminy z kolei był pozycją bardziej przewidywalną w ustalaniu wpływów do kasy Gminy. Wysokość opłat pobieranych za rzeź rytualną była określana raz do roku i nie wywoływała tak dużych emocji w społeczności jak tworzenie list płatników składki.

Gminy Wyznaniowe swoim zasięgiem działania obejmowały terytoria, na których liczba Żydów była niewystarczająca do utrzymania samodzielnej Gminy. Dlatego w całym powiecie puławskim funkcjonowało 10 Gmin. Gmina puławska obejmowała miasto Puławy, wsie: Wólkę Profecką, Włostowice i Wronów oraz gminy: Żyrzyn i Gołąb[3]. Nieruchomości należące do Gminy stanowiły: synagoga, łaźnia, plac i dom modlitwy. W 1921 r. zatrudniała sekretarza, 2 rzezaków, 3 szkolników, stróża i poborcę[4]. Jak oceniał starosta bożnica licząca w 1922 r. 56 lat cieszyła się frekwencją 100-200 osób. W synagodze liczącej wtedy 38 lat wynosiła ona 75-200 osób[5].

Wydatki Gminy obejmowały utrzymanie jej majątku trwałego, płacenie pensji rabinowi i pozostałym funkcjonariuszom, subsydiowanie stowarzyszeń i pomoc dla ubogich członków Gminy. W 1927 r. Gmina zatrudniała: rabina, 3 rzezaków, trejbacza, kontrolera religijnego, sekretarza, sprzedawcę kartek na rzeź koszerną, 3 szkolników, stróża, grabarza[6].Brak funkcji poborcy wynikał z tego, że ściąganiem składki „bożnicznej” zajmował się już magistrat, względnie urzędy gminne. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego było jedynym organem władzy przyznającym Gminom prawo utrzymywanie własnego sekwestratora. Ustaliło ono, że od płatników urzędy przy ściąganiu składki (podatku) pobierać miały 1 % miesięcznie opłaty za zwłokę na rzecz Gminy i 1 % kosztów egzekucyjnych dla siebie. Ustalenia te nie dotyczyły 50 % części składki należnej Gminie (drugie 50 % szło do kasy komunalnej miasta lub gminy), ponieważ nie mogła ona być traktowana jako podatek[7]. W części należnej Gminie opłata za zwłokę mogła wynosić od 1 do 5 % w zależności od umowy Gminy z organem egzekucyjnym. Urzędy w tym przypadku pobierać miały za inkaso 20-30 % opłaty[8]. Od 1927 r. Gminy Wyznaniowe miały należeć do Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego, na którego czele stać miała Rada Religijna[9]. Konsekwencją nie powołania do życia tej Rady był nadzór administracji państwowej nad Gminami. Kompetencje Gminy ograniczono w ten sposób do zagadnień religijnych.

Na czele Gminy puławskiej stał rabin – Mendel Naj, który pełnił swoją funkcję nieprzerwanie przez cały okres międzywojenny. Rodzina jego składała się z 5 osób, z których żadna do 1922 r. nie prowadziła działalności handlowej ani przemysłowej. Przekonania rabina starosta określił jako ortodoksyjne i przychylne do władz państwowych[10]. Jego znajomość języka polskiego w mowie i piśmie zaś jako słabą[11]. Mimo to prowadził księgi metrykalne w języku polskim[12]. Był jedyną osobą zasiadającą w zarządzie Gminy nie zależnie od jego składu osobowego.

W 1927 r. płatnymi funkcjonariuszami Gminy poza rabinem byli:

rzezacy – M.Kitner; J.Tenenbaum; P.Szechtman;

trejbacz – (Menakier) Sz.Melman;

kontroler religijny – N.Waserman;

sekretarz – M.Rubinsztajn;

sprzedawca kartek na rzeź koszerną – D.Perlman;

szkolnicy – Sz.J.Brik; Ch.H.Bronsztajn; H.Goldnudel;

stróż – M.Przygoda;

grabarz – Sz.Altman[13].

Kontrowersje wśród członków zarządu Gminy budziło zatrudnienie w 1927r. Chila Moszka Szwarcberga na stanowisko kierownika szkoły religijnej „Talmud-Tory”. Funkcję tą chciał pełnić osobiście rabin, przy czym właśnie osoba rabina była przyczyną owych nieporozumień[14]. W 1930 r. funkcję stróża pełnił W.Szabason[15]. Gmina nie tylko płaciła pensje nauczycielom i kierownikowi „Talmud-Tory” ale także subsydiowała jej działalność. Dotowała także działalność szkoły Stowarzyszenia „Tarbut” i jeszcze Towarzystwa Sanitarnego „Linas Hacedek” oraz kasy pożyczkowej towarzystwa „Gemiłas Chesed”[16]. Innymi pozycjami wśród wydatków były: dotacja dla Centrali „Keren Hajesed”[17], zapomogi dla biednych[18], ubezpieczenie pracowników w Kasie Chorych, pokrywanie kosztów leczenia osób niebędących funkcjonariuszami Gminy, koszty związane z pracami zleconymi przez Gminę osobom w niej niezatrudnionym[19]. W 1936 r. doszła jeszcze jedna pozycja wydatków – emerytura dla wdowy po rzezaku Szechtmanie[20]. Zarząd Gminy Wyznaniowej był reprezentacją wszystkich członków Gminy. Oznacza to, że reprezentowane były w jego łonie najróżniejsze programy polityczne, a także odłamy religijne.

Do roku 1924 funkcjonował zarząd wybrany w roku 1916. Tak długi okres pełnienia obowiązków przez jedną grupę osób spowodował potrzebę dokooptowania do tej grupy 6 nowych członków w 1923 r. Byli to: Berek Bronsztajn, Abram-Dawid Laterman, Wadia Ankier, Nuta Mantelmacher, Binem Ajzensztajn i Herszek Klajnbaum[21]. Decyzje dotyczące zmian w składzie osobowym zarządów Gmin musiały być zatwierdzone przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Przy ustaleniu wielkości Gminy posługiwano się w Puławach z braku innych źródeł niezależnych od samej Gminy ( której zależało ze względów finansowych na zmniejszeniu oficjalnej liczby swoich członków), danymi dostarczonymi przez spis austro-węgierski[22]. Następstwem tego było to, że Gmina puławska została zaliczona do grupy Gmin wielkich[23]. Bezpośrednio objawiło się to  tym, że we władzach Gminy funkcjonowały dwa ciała: Zarząd oraz zebranie pełnomocników. W związku z wyborami do zarządu Gminy starosta 10.09.1924r. donosił do Urzędu Wojewódzkiego (cyt.:) „… wybory pełnomocników odbyły się 1.06.(…). Wybory do Zarządu odbyły się 24.06. bez głosowania.(…) Wybrani pełnomocnicy, jak również członkowie Zarządu nie są ze sobą spokrewnieni do III st. lub w powinowadztwie do II st.(…). Wynik wyborów pełnomocników został ogłoszony w dniu 2.06 a wynik wyborów do Zarządu w dniu 25.06.1924 r. ustnie w miejscowej bożnicy”[24].

Na listę wyborców wniesiono 551 osób, a głosów oddano 442 na 4 zgłoszone listy kandydatów. Na listę Nr 1 (Socjaliści) oddano 88 głosów, co dało tej liście 2 mandaty. Na listę Nr 2 (Ortodoksi) padło 167 głosów, co dało jej 5 mandatów. Na listę Nr 3 (Socjaliści) padło 121 głosów, co dało jej 3 mandaty. Na listę Nr 4 (Syjoniści) padły 64 głosy, co jej dało 2 mandaty do grona pełnomocników[25].

W wyborach roku 1931[26] wybierano już tylko zarząd Gminy przemianowanej z wielkiej na małą. W 1936 r. wyniki kolejnych wyborów przedstawiały się następująco:

• Lista Nr 1 (robotnicy bezpartyjni) nie otrzymała mandatu;
• Lista Nr 2 została wycofana;
• Lista Nr 3 (Związek Rzemieślników) otrzymała 3 mandaty
• Lista Nr 4 (Ortodoksi-grupa rabinatu kockiego) nie otrzymała mandatu;
• Lista Nr 5 (Syjoniści) otrzymała 1 mandat;
• Lista Nr 6 (Syjoniści-odłam listy Nr 5) otrzymała 1 mandat;
• Lista Nr 7 (Ortodoksi-grupa rabinatu lubelskiego) otrzymała 2 mandaty;
• Lista Nr 8 (Ortodoksi-Agudas Israel) otrzymała 1 mandat;
• Lista Nr 10 (Ortodoksi) nie otrzymała mandatu[27].

Urząd Wojewódzki w marcu 1937 r. na wniosek Moszka Zajfmana o wznowienie postępowania w sprawie przydziału mandatów do zarządu Gminy  w Puławach zmienił swoją poprzednią decyzję i zarządził przydział mandatów wg ustalenia komisji zbiorczej: Lista Nr 1-1 mandat; Nr 2-2 mandaty; Nr 3-1; Nr 4-1; Nr 5-1; Nr 6-1; Nr 7-1; Nr 8-bez mandatu[28].

Istnienie wśród Żydów ortodoksyjnych (chasydów) podziału na grupy dwóch rabinatów było zarzewiem wielu konfliktów w łonie zarządu Gminy. Przykładem takiego konfliktu była sprawa pomiędzy rabinem Najem, a członkiem zarządu Ickiem Tarcicem. Tarcic był przywódcą grupy, która nie zgadzała się na pełnienie obowiązków kierownika szkoły religijnej przez rabina. Aktywnie zabiegał o przemianowanie Gminy z „wielkiej” na „małą”. W tej drugiej sprawie jako motyw podawał to, że tak duża liczba osób pełniących oficjalne funkcje w Gminie była przyczyną wielu nadużyć finansowych[29]. Ostatecznie jak donosił starosta wojewodzie 31.03.1928 r. rabin Naj pociągnął za zniewagi I.Tarcica przed sąd, od którego wyroku Tarcic wniósł apelację. Nie został usunięty z zarządu, gdyż posiadał tam 2 zwolenników[30]. 21.01.1929 r. zwolennicy I.Tarcica: Mendel Zysman, Ch.P.Nudelman, Aron Kahan i sam przywódzca tej grupy zrzekli się mandatów do zarządu[31]. Nawet bożnica, w protokole z ogólnego zebrania ludności żydowskiej obywateli miasta z 8.06.1926r., zwołanego przez I.Tarcica nazwana była „bożnicą chasydów lubelskich”[32] co jest kolejnym dowodem na twierdzenie o polaryzacji społeczności chasydów w Puławach.

W składzie zarządu Gminy wybranego w 1924 r. osobą wybijającą się był wybrany na prezesa zarządu Henryk Adler. Od 1919 r. prowadził on szkołę powszechną[33] co było przyczyną jego rezygnacji z pracy w zarządzie Gminy[34]. W styczniu 1927 r. wojewoda lubelski wyraził zgodę na jego rezygnację[35]. Od roku 1930 prowadził agitację na rzecz BBWR wśród Żydów. W akcji tej wspomagał go syn rabina puławskiego Pinches Naj. Pojawili się oni w skupiskach żydowskich całego powiatu, a podczas wieców zawiązywały się komitety żydowskie głosowania na BBWR[36]. Jego postawa, lojalna wobec państwa, powodowała traktowanie go przez ortodoksów jako Żyda zasymilowanego, a przez władze określany był jako syjonista. Niemniej jednak reprezentował on skrajność odmienną od I.Tarcica i rabina Naja w gronie członków zarządu Gminy. W innym z kolei miejscu lokowali się członkowie zaliczani do wyznawców socjalistycznych.

---

[1] J.Bornstein, Budżety gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce (w:) Kwartalnik Statystyczny, T. 6, zeszyt 3, 1929, s. 1361-1367.

[2] Wykaz istniejących w powiecie puławskim gmin wyznaniowych żydowskich, APL UWL WSP 722, k. 3.

[3] Wykaz bożnic i domów modlitwy znajdujących się na terenie starostwa puławskiego, APL UWL WSP 730, k. 111.

[4] Charakterystyka budżetów gmin wyznaniowych żydowskich w powiecie puławskim, APL UWL WSP 722, k. 7.

[5] Wykaz bożnic i domów modlitwy znajdujących się na terenie starostwa puławskiego, APL UWL WSP 730, k. 111 (starosta wyraźnie rozróżnił drewniany budynek bożnicy i murowany synagogi w innym miejscu drewniana świątynia nazywana była domem modlitwy).

[6] Budżety Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Puławach, APL UWL WSP 811, k. 15-17.

[7] Wykaz ilości Żydów-płatników podatku państwowego i komunalnego w gminach wyznaniowych żydowskich z oznaczeniem wysokości tychże podatków przypadających na wspomnianych kontrybuańców, APL UWL WSP 722, k. 9.

[8] Pismo okólne Wojewody lubelskiego z dn. 16.4.1926 r. do starostów. Przedmiot: Budżety gmin wyznaniowych żydowskich – egzekwowanie składek, APL UWL WSP 722, k. 13 i 66.

[9] Dziennik Ustaw R.P. 1927, nr 52, poz. 500.

[10] Ewidencja rabinów i podrabinów czynnych i utrzymywanych przez Gminy Wyznaniowe Żydowskie w powiecie puławskim, oraz charakterystyka członków zarządu Gmin i danej Gminy, APL UWL WSP 722, k. 8.

[11] Ewidencja Gmin Wyznaniowych Żydowskich i zasadniczych cech ich organizacji w powiecie puławskim, APL UWL WSP 722, k. 6.

[12] Ewidencja rabinów i podrabinów… op. cit., APL UWL WSP 722, k. 8.

[13] Projekt budżetu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Puławach na 1927 r., APL UWL WSP 722, k. 15-17.

[14] Votum Separatum pełnomocników Gminy Wyznaniowej z 20.05.1927 r., którzy uważają stanowisko kierownika szkoły za zbyteczne oraz Votum Separatum członków zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Puławach jako większości (5 na 9) zgadzających się na uchwałę z 18.05.1927 r. w sprawie zaangażowania kierownika szkoły religijnej, APL UWL WSP 811, k. 5-8.

[15] Projekt budżetu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Puławach na 1930 r., APL UWL WSP 811, k. 60.

[16] tamże, k. 62.

[17] Projekt budżetu na 1927 r., APL UWL WSP 811, k. 17.

[18] Projekt budżetu na 1930 r., tamże, k. 62.

[19] Projekt budżetu na 1927 r., tamże, k. 17.

[20] Korespondencja starosty powiatowego puławskiego z Wydziałem Społeczno-Politycznym Urzędu Wojewódzkiego z lat 1935-1936, APL UWL WSP 753, k. 31-32, 34-37.

[21] Wybory do gmin i regulowanie czynności zarządów, APL UWL WSP 1577, k. 3-4 oraz 11-12.

[22] Wybory do gmin i regulowanie czynności zarządów, APL UWL WSP 1577, k. 55 oraz 59.

[23] tamże, k. 13-15.

[24] tamże, k. 20.

[25] tamże, k. 16-17.

[26] Miesięczne Sprawozdanie Sytuacyjne (dalej MSS) za miesiąc marzec 1931 r., APL UWL WSP 164, k. 243.

[27] Wybory do zarządów gmin wyznaniowych żydowskich (1924-1937 r.), APL UWL WSP 732, k. 278.

[28] tamże, k. 265.

[29] Wybory do gmin i regulowanie czynności zarządów, APL UWL WSP 1577 – informacje dotyczące tej sprawy znajdują się w tym poszycie wśród innych spraw do k. 83 wraz z duplikatami raportów starosty puławskiego.

[30] tamże, k. 81.

[31] tamże, k. 83.

[32] tamże, k. 60.

[33] RSP za okres 1.01.1919-31.03.1920 r., APL UWL WSP 1935, k. 18.

[34] Wybory do gmin i regulowanie czynności zarządów, APL UWL WSP 1577, k. 51.

[35] tamże, k. 72.

[36] Tygodniowe Sprawozdanie Sytuacyjne Starosty puławskiego (TSS) z 1.11.1930 r., APL UWL WSP 2059, k. 267.