W roku 1921 rozpoczęła się normalizacja stosunków politycznych i sytuacji gospodarczo-społecznej. Rozpoczął też działalność kinoteatr „Venus”, a puławski Instytut otrzymał nową ustawę statutową i nową oficjalną nazwę – Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach^[1]. W tym też roku przeprowadzono w mieście pierwszy powszechny spis ludności R.P.^[2], którego wyniki umożliwiają przedstawienie struktury zawodowej ludności Puław.

Tabela 2. Liczba mieszkańców Puław w poszczególnych gałęziach zawodu obiektywnego (w kolejności od największej do najmniejszej.) w 1921 r.

Tylko pierwsze piętnaście gałęzi zawodu obiektywnego (pomijając bezrobotnych i utrzymujących się bez pracy) dawało utrzymanie 80,6 % całej ludności miasta.  Z samego handlu towarowego żyło 18,8 % mieszkańców miasta. Spośród 2212 osób czynnych zawodowo każda średnio utrzymywała 2 osoby bierne zawodowo. W gałęzi handlu towarowego na jednego pracującego przypadło troje utrzymujących się bez pracy. Handlem towarowym zajmowało się samodzielnie 65 kobiet, czyli 39,6 % wszystkich kobiet w Puławach samodzielnie prowadzących działalność gospodarczą.

Słowa starosty o zajmowaniu się przez ludność Puław głównie handlem znajdują tu swoje potwierdzenie. 337 osób czynnych zawodowo w handlu towarowym i 201 w przemyśle odzieżowym i galanteryjnym stanowiło łącznie 26,4 % wszystkich osób czynnych zawodowo.

Robotnicy wśród osób czynnych zawodowo to 41,5 %. Puławski drobny przemysł dawał pracę tylko 173 osobom na stanowiskach robotniczych. Niewiele mniej było osób pełniących funkcje pomocy domowej (głównie były to kobiety). Razem jest to jednak tylko niewiele ponad 1/3 wszystkich robotników w Puławach. Liczna grupa osób związanych z komunikacją to w 1921 roku głównie osoby zajmujące się transportem konnym.

Zakłady przemysłowe w Puławach nie należały do wielkich ani dużych. Żadna też z gałęzi rzemiosła w sposób widoczny nie wyróżniała Puław spośród wielu innych okolicznych osad czy miast. W 1925 r. starosta do większych zakładów miasta zaliczył zakłady okrętowe, stocznię i elektrownię miejską^[3]. W 1939 r. „większy przemysł” reprezentowały: dwa tartaki, młyn, fabryka octu oraz 6 piekarni. W tym samym roku z pracy w rzemiośle utrzymywało się ok. 20% mieszkańców miasta^[4].

W 1935 r. w mieście zarejestrowanych było 239 zakładów przemysłowych. W poszczególnych branżach liczba zakładów przemysłowych Puław przedstawiała się następująco:

• przemysł mineralny – 6 zakładów, w tym 3 cegielnie i 1 betoniarnia;
• przemysł metalowy i elektrotechniczny – 22 zakłady, w tym 6 zajmowało się blacharstwem,

6 kolejnych kowalstwem, 5 ślusarstwem i reperacjami, a 4 zegarmistrzostwem i jubilerstwem;

• przemysł chemiczny – 4 zakłady, w tym 3 olejarnie;
• przemysł włókienniczy – 2 zakłady;
• przemysł papierniczy – 1 zakład;
• przemysł skórzany – 4 zakłady, w tym 2 rymarskie i siodlarskie;
• przemysł drzewny – 12 zakładów, w tym 9 stolarni i 1 zajmujący się kołodziejstwem;
• przemysł spożywczy – 42 zakłady, w tym 11 piekarni i 6 zakładów rzeźniczych i wędliniarskich. 11 zakładów w tej gałęzi przemysłu zatrudniło powyżej 4 pracowników;
• przemysł odzieżowy – 79 zakładów, w tym 38 krawieckich i produkujących dodatki odzieżowe i 38 szewskich i kamaszniczych, 1 kuśnierski. 1 zakład z tej gałęzi przemysłu zatrudnił powyżej 4 pracowników;
• przemysł poligraficzny – 9 zakładów, z nich 1 zatrudniał powyżej 4 pracowników;
• przerób różnych materiałów – 6 zakładów;
• usługi – 47 zakładów, w tym 16 fryzjerskich i 29 przewozowych^[5]

Z powyższego wynika, że przemysł puławski w ogromnej większości był mały, zatrudniający do 4 osób w zakładzie. Wg Zinkiewicza, w 1939 r. w ok. 69 % przemysł ten znajdował się on rękach żydowskich. Podobnie miała się sprawa z handlem puławskim, należącym w ok. 70 % do Żydów. Jednocześnie z handlu w 1939 r. utrzymywać się miało jedynie 9% mieszkańców Puław^[6].

W 1935 r. było zarejestrowanych w Puławach 345 przedsiębiorstw handlowych. W poszczególnych specjalnościach liczba przedsiębiorstw przedstawiała się następująco:

• skup zboża – 3;
• skup owoców – 11;
• skup żywych zwierząt – 3;
• skup skór surowych – 2;
• skup innych produktów hodowli – 1;
• skup wszelkiej starzyzny – 1;
• sprzedaż surowców rolnych i urządzeń rolniczych – 4, w tym 2 zaliczone do grupy syndykatów i spółdzielni rolniczych;
• sprzedaż mąki, kaszy i ryżu – 1;
• sprzedaż pieczywa – 2;
• sprzedaż nabiału – 1;
• sprzedaż mięsa – 30;
• sprzedaż ryb – 4;
• sprzedaż owoców i warzyw – 3;
• sprzedaż słodyczy – 26;
• sprzedaż piwa – 4;
• sprzedaż napojów alkoholowych – 5;
• sprzedaż wyrobów tytoniowych – 3;
• sprzedaż różnych artykułów żywnościowych – 123;
• sprzedaż tkanin – 5;
• sprzedaż sprzętu domowego -5;
• sprzedaż szkła i ceramiki – 1;
• sprzedaż artykułów chemicznych – 11, w tym 3 składy apteczne i 2 apteki, 3 sprzedające mydło, farby i lakiery i 2 naftę i przetwory naftowe;
• sprzedaż papieru i wyrobów z papieru – 4;
• sprzedaż książek – 3;
• sprzedaż czasopism – 1;
• sprzedaż żelaza, metali i wyrobów z nich – 12, w tym 2 sprzedawały maszyny, 3 wyroby zegarmistrzowskie i jubilerskie, 2 wyroby elektrotechniczne;
• sprzedaż materiałów budowlanych i opałowych -12, w tym 6 materiały budowlane, 1 węgiel i inne artykuły;
• sprzedaż artykułów różnych i bliżej nieokreślonych – 7;
• zakłady gastronomiczne 23;
• przedsiębiorstwa zajmujące się wynajmem pomieszczeń mieszkalnych – 1;
• biura pośrednictwa (bez biur podróży) – 3;
• wypożyczalnie – 6, w tym 5 magli;
• przedsiębiorstwa trudniące się transportem, komunikacją, ekspedycją – 2, w tym 1 transportu samochodowego;
• zakłady lecznicze i zajmujące się higieną – 2;
• bliżej nieokreślone -25^[7].

Zestawiając liczbę osób czynnych zawodowo samodzielnych z 1921r. i liczbę przedsiębiorstw z 1935 r. okazuje się, że w okresie 14 lat liczba zakładów przemysłowych spadła z 339 do 192. Liczba przedsiębiorstw handlowych spadła nieznacznie z 292 do 288, a liczba przedsiębiorstw świadczących usługi niemal nie uległa zmianie (wzrost z 46 do 47). Dane z 1921 r. nie wyszczególniają spółek tylko odnoszą się do osób fizycznych. W 1934 roku miasto wchłonęło część terytorium należącego do gminy Puławy. Dane z 1935 r. dotyczą niemal dwukrotnie większej liczby mieszkańców miasta. We wszystkich więc kategoriach można uznać, że nastąpił spadek liczby przedsiębiorstw. Był on zauważalny na terenie całej Rzeczpospolitej. Związany był nie tyle ze światowym kryzysem gospodarczym, co z reformą gospodarczą wprowadzoną w Polsce głównie kosztem drobnych przedsiębiorców. Państwo wspierało za to tworzenie różnego rodzaju spółdzielni.

Z przedsiębiorstw handlowych działających w 1935 r. tylko 10 na 345 było zobowiązanych do wykupienia świadectwa handlowego II kategorii. Nie miało to jednak w Puławach związku z ich wielkością. Te droższe świadectwa handlowe wykupywane były nie tylko przez większe firmy ale i przez przedsiębiorstwa prowadzące wyszynk alkoholu^[8].

Władze miasta chcąc poprawić stan sanitarny Puław sfinansowały w 1929 r. z pożyczki budowę wodociągów^[9], które zasięgiem swoim objęły tylko centrum miasta. Większość mieszkańców nadal korzystała ze studni podwórkowych i pomp ulicznych. Kanalizacja działała tylko w Instytucie i osiedlu „Działki” oraz pod koniec lat trzydziestych w centrum miasta^[10]. W drugiej połowie lat trzydziestych pogarszająca się czystość wody w wodociągach miejskich zmusiła magistrat do sfinansowania budowy stacji filtrów^[11]. Inną inwestycją miejską była budowa elektrowni. Pierwszą próbę budowy jej podjęto w roku 1922, lecz wykonawca nie wywiązał się z umowy^[12]. Wybudowano ją dopiero w roku 1926^[13] i działała zaopatrując miasto w prąd (stały) do 1936 roku, gdy miasto przyłączono do sieci Zjednoczenia Elektrowni Okręgu Radomsko-Kieleckiego.

Inwestycje miejskie jeszcze przed kryzysem gospodarczym doprowadziły budżet miasta do zadłużenia, z którego do wybuchu II wojny światowej miasto nie wyszło. Dług przewyższył roczny budżet miasta^[14].

W wyniku ciągłej migracji ludności wiejskiej do Puław wzrastała  liczba robotników niewykwalifikowanych, dla których w mieście było bardzo trudno o zatrudnienie. Zapewnić im je mogły jedynie inwestycje budowlane. Wielu robotników utrzymywało się z pracy sezonowej i dorywczej. W okresie zimowym mogli liczyć tylko na zasiłki dla bezrobotnych, przysługujące tylko tym osobom, które pracując wpłacały pieniądze na Fundusz Pracy. W okresie kryzysu gospodarczego wśród tej grupy robotników pozostających bez pracy, szczególnie silne emocje budziła budowa mostu żelaznego na Wiśle, prowadzona w latach 1931-1934. Grupy bezrobotnych pojawiała się na placu budowy licząc na zatrudnienie. Tak o tym napisał starosta powiatowy (cyt.):

5 I 1931 r.

Firma budująca most na Wiśle w Puławach zatrudniła przy robotach wstępnych stu kilkunastu robotników z Puław i Góry Puławskiej pow. kozienickiego. Reszta poszukujących pracy z Puław ( do 150 osób) i z Ireny pow. puławskiego (do 250 osób) niecierpliwie wyczekuje na rozszerzenie robót w nadziei, że uda im się uzyskać zajęcie. Sporadycznie na terenie robót, zbiera się tłum bezrobotnych z żądaniem pracy, do żadnych ekscesów jednak na prawym brzegu Wisły ze względu na nadzór policji dotychczas nie doszło.^[15]

Prowadząca roboty firma do 1933 r. zobowiązana była przez Fundusz Pracy (współfinansujący prace) do zatrudnienia robotników przezeń przysyłanych. W wyniku takiego układu do pracy przybywali robotnicy z Lublina^[16]. 21.04.1933r. bezrobotni demonstrowali pod budynkiem starostwa. Podczas próby wdarcia się do budynku doszło do starcia z policją.

Aresztowano 5 osób. Następnego dnia do kolejnej demonstracji przygotowywało się ok. 100 kobiet.

Zostały one przez policję rozpędzone.Pod koniec 1934 r. przy pracach związanych z regulacją Wisły zatrudniono 4 obozy junaków. Miały one brać udział w początkowych pracach przy budowie portu nad Wisłą^[17]. W grudniu 1934 r. z początkiem mrozów magistrat i starostwo musiały odmówić pomocy bezrobotnym przyzwyczajonym już do działalności Komitetu Zimowej Pomocy Bezrobotnym. Przyczyną podjęcia takiej decyzji był brak pieniędzy, które wcześniej zostały przekazane na pomoc ofiarom powodzi w 1934 r. Władze zmuszone były poprzestać na zorganizowaniu tej zimy dożywiania dzieci szkolnych^[18].

Powiatowy Komitet Zimowej Pomocy Bezrobotnym powstał w kwietniu 1926 r. Na jego czele stanął wtedy główny inicjator powstania tej instytucji – Józef Sypniewski, na co dzień pracownik naukowy puławskiego Instytutu^[19]. Komitet zajmował się udzielaniem pomocy materialnej rodzinom pozostającym w okresie zimy bez źródła utrzymania. W Puławach pod swoją opieką miał zwykle kilkaset rodzin^[20]. Często pomocy odmawiano robotnikom żydowskim, odsyłając ich do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej^[21].

W latach 1932-1935 bezrobocie w okresie zimowym w Puławach według informacji starosty przedstawiało się następująco:

XII.1932- bezrobotnych zarejestrowanych – 270;

– faktyczna liczba bezrobotnych – 420;

XI.1933- zarejestrowanych – 30;

• faktyczna liczba – 120;
• pobierało zasiłki – 5;
• przewidywana liczba bezrobotnych w marcu następnego roku – 350;

XI.1934- zarejestrowanych bezrobotnych – 106;

• faktyczna liczba – 140;
• pobierało zasiłki – 17;
• przewidywana liczba – 400;

XII.1935- zarejestrowanych – 214;

• faktyczna liczba – 300;
• pobierało zasiłki – 154;
• przewidywana liczba – 450^[22]

Powyższe dane w porównaniu z danymi z roku 1921 świadczą o wzroście liczby bezrobotnych o 100 do 700 %. Trudno jednak informacje te zestawiać z wynikami spisu powszechnego. Są to informacje innego typu. W 1921 roku sytuacja mogła być podobna lecz nie wszyscy pozostający bez pracy deklarowali się jako bezrobotni. Faktem jednak pozostaje to, że stopa bezrobocia była wysoka. Tak trudna sytuacja robotników sprzyjała radykalizacji światopoglądów i form walki o pracę. Wspomniane wcześniej wystąpienia bezrobotnych nastąpiły dwa lata po likwidacji w mieście komórek organizacji komunistycznej. Ich działalność propagandowa – gdyż do takiej jedynie się ograniczały – była od dawna przez aparat bezpieczeństwa obserwowana i dopiero w dobie kryzysu gospodarczego uznano ją za na tyle niebezpieczną, że postanowiono z nią skończyć^[23]. Niepokój władz wywołała też działalność Związku Zawodowego Pracowników Komunalnych i Instytucji Użyteczności Publicznej, którego oddział powstał w Puławach w październiku 1933 r. z inicjatywy Wiktora Strzeleckiego, członka Polskiej Partii Socjalistycznej. Do zarządu oddziału tego związku weszli: 1) prezes – Wiktor Strzelecki; 2) sekretarz – Wacław Kania; 3) skarbnik – Józef Piaseczny. Tylko dwaj pierwsi byli członkami PPS, pozostali członkowie związku byli bezpartyjni i uznani za lewicujących^[24]. Wszyscy członkowie tego związku pracowali w Puławach przy budowie mostu.

Próbę stworzenia związku zawodowego wśród pracowników zatrudnionych przy budowie mostu podejmowano już dwa lata wcześniej. W 1931 r. próbował tego poseł Polskiego Centrum Katolicko-Ludowego – Marian Częścik. Starosta tak opisał działania prowadzone w 1931 r. przez robotników (cyt.):

 Do związku zgłosiło się 38 robotników, którzy wybrali Józefa Kłosa, Tomasza Perskiego i Stanisława Noworolnika jako pełnomocników do przeprowadzenia rejestracji związku. Tomasz Perski i Noworolnik Stanisław są bezpartyjni prawicowi, zaś Józef Kłos wyraźnie ulega wpływom SN. Zorganizowany związek dotychczas nie jest zarejestrowany i ustalonej nazwy nie posiada^[25]

Związek ten najprawdopodobniej nie wyszedł poza fazę organizacyjną i nie został zarejestrowany.

Znane są natomiast losy związku utworzonego dwa lata później przez W. Strzeleckiego (cyt.):

Dnia 19.11.b.r. (tj. 1933 – przyp. aut.) nowopowstały oddział Zw. Zaw. Robotn. Kom. i Inst. Użyt. Publ. w Puławach dokonał wyboru zarządu oddziału w miejsce dotychczasowego tymczasowego zarządu wybranego na okres organizacji i oddziału. Do zarządu weszli: przewodniczący – Władysław Wydra, sekretarz – Wiktor Strzelecki, skarbnik – Józef Wróblewski, członkowie zarządu – Bronisław Chmielewski, Tomasz Perski i Jan Bozik.

Faktycznym kierownikiem oddziału niewątpliwie będzie Wiktor Strzelecki, członek PPS (CKW) bez stałego zawodu i obecnie bez zajęcia, były instruktor Zaw. Zw. Małorolnych. Pozostali są tymczasowymi robotnikami przy budowie mostu w Puławach, analfabeci, bez ustalonych przekonań politycznych za wyjątkiem Jana Bozika, który wyraźnie sympatyzuje z PPS (CKW). Do związku wpisało się 132 osoby, z których tylko 20 opłaciło składkę członkowską po 30 groszy^[26].

W lutym 1934 r. związek ten przeprowadził 15-to minutowy strajk protestacyjny wywołany wypadkami w Austrii. Wzięło w nim udział 198 osób^[27]. 8.04.1934 r. W. Strzelecki na zebraniu członków związku namawiał ich do udziału w pochodzie pierwszomajowym^[28]. Tego samego dnia, na drugim zebraniu (cyt.):

dążąc do koncentrowania w oddziale akcji tamtejszych bezrobotnych (…)

przeprowadził uchwałę podjęcia demonstracji bezrobotnych na ulicach miasta i przed Starostwem. Wskutek aresztowania Strzeleckiego za namawianie bezrobotnych do rozbrojenia policji, inspirowane przez niego demonstracje nie doszły do skutku

W lipcu zawieszono oddział związku^[29], a w styczniu 1935 r. oddział został rozwiązany przez Lubelski Sąd Okręgowy (cyt.):

za uprawianie działalności naruszającej spokój i bezpieczeństwo publiczne^[30]

Informując Urząd Wojewódzki w Lublinie starosta puławski nie wszystkie naruszenia prawa tłumaczył sytuacją gospodarczą. O ile wiązał bezrobocie ze wzrostem kradzieży drewna z lasu^[31], to powtarzający się rokrocznie wzrost liczby kradzieży drobiu przed świętami wielkanocnymi obciążał już zdaniem starosty konto zawodowych złodziei, starających się jak najszybciej zdobyć gotówkę na święta^[32].

W handlu i w rzemiośle w latach trzydziestych zamiast zdrowej konkurencji w walce o klienta sięgano do działań nacechowane nacjonalizmem. Taki charakter miała ogólnopolska akcja bojkotu handlu żydowskiego. Poza bojkotem stosowano też inne formy walki^[33]. W roku 1937 Stowarzyszenie Kupców Polskich w Puławach zorganizowało Chrześcijańską Kasę Pożyczek Bezprocentowych – wzorowana na istniejących od 1905 r. żydowskich kasach Gemilas Chesed. Rok później Stowarzyszenie to utworzyło Szkołę Przysposobienia Kupieckiego I-go stopnia, prowadziło też kursy księgowości oraz dokształcające kursy wieczorowe dla kupców i pracowników sklepowych^[34].

Na życie gospodarcze Puław miała niewątpliwie wpływ ruch tranzytowy. Ten od Puław się jednak oddalał. Powstanie linii kolejowej nie wpłynęło na to tak bardzo jak spadek roli Wisły jako szlaku komunikacyjnego. W 1934 roku oddano do użytku bity trakt łączący Warszawę z Lublinem. Budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego mogła jeszcze przyczynić się do rozwoju miasta, przerwał ją jednak wybuch kolejnej wojny światowej. Puławy pozostawały więc ośrodkiem naukowym i miejscowością turystyczną^[35].

---

[1] S. Pać, Kalendarium … op. cit., s. 121.

[2] 30.09.1921 r. Wyniki z województwa lubelskiego wypełniły Statystykę Polski, T. 18, 1927 r.

[3] Wykaz ważniejszych budowli miasta powiatowego Puławy, APL UWL WSP 895, k. 53.

[4] W. Zinkiewicz, Puławy … op. cit., s. 42 i 47.

[5] Statystyka Polski, seria C, T. 89, 1938 r. 62

[6]W. Zinkiewicz, Puławy … op. cit., s. 42.

[7] Statystyka Polski, seria C, T. 89, 1938 r.

[8] Państwowy podatek przemysłowy (w:) Księga pamiątkowa Stowarzyszenia Urzędników Skarbowych Okręgu Lubelskiego, część 3, Lublin 1934.

[9] S. Pać, Kalendarium … op. cit., s. 124.

[10] M. Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 273.

[11] W .Zinkiewicz, Puławy … op. cit., s. 45.

[12] S. Pać, Kalendarium … op. cit., s. 122.

[13] Tamże, s. 123. 70 Tamże, s. 125.

[14] W 1930 r. osiągnął sumę 434013 zł. patrz: Informacje o sytuacji politycznej na terenie miast w związku z wyborami do rad miejskich, 1930 r. APL UWL WSP 2069, k. 95.

[15] Miesięczne sprawozdania sytuacyjne (sporządzone w Urzędzie Wojewódzkim w Lublinie, dalej MSS) za miesiąc sierpień 1931 r., APL UWL WSP 374, k. 145.

[16] Miesięczne sprawozdanie sytuacyjne starosty puławskiego z ruchu wywrotowego i stanu bezpieczeństwa (dalej MSPB) za miesiąc grudzień 1932 r., APL UWL WSP 1948, k. 102. 74 MSPB za miesiąc kwiecień 1933 r., APL UWL WSP 1949, k. 32.

[17] MSPB za miesiąc listopad 1934 r., APL UWL WSP 1950, k. 98.

[18] MSPB za miesiąc grudzień 1934 r., tamże, k. 106.

[19] S. Pać, Kalendarium … op. cit., s. 122.

[20] Sprawozdanie Powiatowego Obywatelskiego Komitetu Pomocy Zimowej Bezrobotnym (1937/38), APL SPP 17, k. 46 oraz 137.

[21] MSPB za: miesiąc luty 1932 r., APL UWL WSP 1948, k. 22 oraz MSP za styczeń 1937 r. APL UWL WSP 1946, k. 6.

[22] cyt. za: T. Radzik, Oblicze społeczno-polityczne Puław w latach 1931-1935 (w:) Rocznik Lubelski, T. 25/26, 1983 r., s. 122.

[23] Tygodniowe Sprawozdanie Sytuacyjne starosty puławskiego (dalej TSP) z dnia 14.03.1931 r., APL UWL WSP 372, k. 17-19.

[24] Miesięczne Sprawozdanie Sytuacyjne starosty puławskiego (dalej MSS) za wrzesień 1933 r., APL UWL WSP 381, k. 11.

[25] MSS za sierpień 1931 r., APL UWL WSP 374, k. 143.

[26] MSS za listopad 1933 r., APL UWL WSP 381, k. 57.

[27] MSS za luty 1934 r., APL UWL WSP 382, k. 31.

[28] MSS za kwiecień 1934 r., tamże, k. 62. 87 Tamże, k. 64.

[29] MSS za lipiec 1934 r., APL UWL WSP 383, k. 7.

[30] MSS za styczeń 1935 r., APL UWL WSP 384, k. 8.

[31] MSPB za styczeń 1934 r., APL UWL WSP 1950, k. 8.

[32] MSPB za luty 1934 r., tamże, k. 20.

[33] Walka o klienta zeszła na drugi plan i najczęściej klienci wybierali jednak ofertę tańszą, a nie „narodową”. Potwierdza to przeprowadzona przeze mnie rozmowa z pamiętającą tamte czasy Anną Podurgiel – przewodnikiem PTTK w Puławach.

[34] Dodatek niedzielny do Expressu Lubelskiego i Wołyńskiego z dnia 14.05.1939 r.

[35] J. Trześniak, Uprzemysłowienie Puław do 1939 r. (w:) Puławy dawne i nowe, Lublin 1987, s. 252.