Życie polityczne po 1918 r. – Zapomniane cmentarze

W okresie międzywojennym w Radzie Miasta dochodziło do tarć pomiędzy ugrupowaniami prawicowymi i lewicowymi obu reprezentowanych w niej nacji. Prawica domagała się zaprzestania jakichkolwiek inwestycji, przynajmniej do czasów pozbycia się długów. Lewica zaś domagała się zwiększenia świadczeń na rzecz ubogiej ludności miasta[1]. Starosta powiatowy charakteryzując podział radnych wspomniał, że przebiegał on pomiędzy prawicą i lewicą, a wyznawana przez radnych religia nie miała większego znaczenia w pracach Rady Miasta.

W Archiwum Państwowym w Lublinie znajdują się dokumenty najpełniej obrazujące wybory do Rady Miasta przeprowadzone w 1927 roku.

Samorząd terytorialny z założenia winien reprezentować ludność zamieszkałą na terenie mu podległym. Mylące jest stwierdzenie zawarte w zestawieniu obrazującym układ sił politycznych i narodowościowych w samorządach przed wyborami do Sejmu i Senatu z 1927 r. , brzmiące (cyt.): „…w Radzie Miejskiej Puław nie ma żydów”[2]. Staroście być może chodziło o radę gminy Puławy w której rzeczywiście nie zasiadały osoby narodowości żydowskiej. Zestawienie z tego samego roku sporządzone w Urzędzie Wojewódzkim w Lublinie „Skład polityczny Rad Miejskich województwa lubelskiego przed wyborami w 1927 r.” zawiera następujące informacje o Radzie Miasta w Puławach (cyt.):

Wybory- 9 III

24 radnych

ZLN- 6

PPS- 8

Sjoniści- 4

Poalej-Sjon- prawica- 2

Bezpartyjni Żydzi- 3[3]

Zestawienie z 1927 roku zatytułowane „Wyniki wyborów do Rad Miejskich na terenie województwa lubelskiego” pokazuje nie tylko skład narodowościowy i polityczny Rady Miasta ale też wysoką frekwencję głosujących w wyborach (cyt.):

Data wyborów- 3 VII

Ilość uprawnionych do głosowania- 4253

Ilość głosujących- 3285

Ilość wybranych radnych- 24

Polacy- 14

Żydzi- 10

Ch. Dem.- 2

Zw. Lud. Nar.- 4

PPS- 6

Ortodoksi- 1

Sjoniści- 5

Poalej-Sjon- prawica- 2

Poalej-Sjon- lewica- 2 Bezpartyjni Polacy- 2[4]

W czerwcu 1927 r. (cyt.):

W związku z wyborami do Rady Miejskiej (…) Zw. Kupców Polskich, Zw. Rzemieślników Chrześcijańskich, Zw. Ludowo-Narodowy oraz byli członkowie Straży Narodowej tworzą wspólny blok dla obrony polskości przed Żydami[5].

Wyniki tych wyborów prezentowały się następująco (cyt.):

Lista Nr 2 PPS otrzymała 607 głosów – 6 mandatów.

Lista Nr 5 Poalej-Sjon-lewica 553 głosy – 4 mandaty.

Lista Nr 7 Żydzi bezpartyjni 216 głosów – 1 mandat.

Lista Nr 8 Narodowy Blok Żydowski 613 głosów – 5 mandatów.

Lista Nr 10 Blok Narodowy Polski (prawica) 753 głosy – 6 mandatów.

Lista Nr 11 Klub Pracujących (prawica) 246 głosów – 2 mandaty.

Bez mandatu:

Lista Nr 4 (Bund) głosów 23 i Lista Nr 12 (Chasydzi) głosów 74 – dzielnik wynosił 131. (…) Pod względem zawodowym skład Rady jest następujący: urzędników i wolne zawody – 11, kupców – 4, rzemieślników – 7, robotników – 2, razem mężczyzn – 23, kobiet – 1[6].

12.09. tego roku wybrano burmistrzem dotychczasowego burmistrza Jana Tyczyńskiego – zawdzięczał on to wspólnemu poparciu prawicy żydowskiej i polskiej[7].

Znamy skład Rady Miasta wybranej w wyborach 3 lipca 1927 r. Na liście sporządzonej w roku 1929 nie ma radnego Wernera reprezentującego PPS, który w kwietniu 1928 roku opuścił Puławy. Cytat pochodzi z pisma starosty powiatowego wysłanego do Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie. Pisownia oryginalna.

Wykaz członków magistratu i rady miasta Puław

  1. burmistrz – Jan Tyczyński – ur. 1875 – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – sympatyzujący z Ch.D.
  2. wice burmistrz – Tadeusz Gąsowski – ur. 1891 r. – narodowość polska – wyznania rzymskokatolickiego – grawitujący do SN
  3. ławnik – Józef Brzeziński – ur. 1883 r. – narodowość polska – wyznania rzymskokatolickiego – SN
  4. ławnik – Michał Gembal – ur. 1882 r. – narodowość polska – bezwyznaniowy – PPS (CKW)
  5. ławnik – Hejnoch Rechels – ur. 1890 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – Sjonista

radni

  1. Eugeniusz Wojnarowicz – ur. 1890 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – grawituje ku PPS (Frakcja Rewolucyjna)
  2. Stanisław Stasiak – ur. 1889 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – PPS (CKW)
  1. Michał Spóz – ur. 1893 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – PPS (CKW)
  1. Piotr Gembal – ur. 1892 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – PPS (CKW)
  1. Romuald Szymański – ur. 1899 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – BBWR
  1. Władysław Szczypa – ur. 1895 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – BBWR
  1. Władysław Jagusiewicz – ur. 1885 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – BBWR
  1. Henryk Malarski – ur. 1887 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – SN
  1. Wincenty Drewien – ur. 1873 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – sympatyzujący z Ch.D.
  2. Kazimierz Bujalski – ur. 1878 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – SN
  3. Wacław Broniewicz – ur. 1872 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – SN
  1. Wiktor Rogożewski – ur. 1871 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego –  SN
  1. Stefan Wójcik – ur. 1888 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – SN
  2. Adam Zadura – ur. 1863 r. – narodowość polska – wyznania rzymsko-katolickiego – SN
  3. Moszek Kartman – ur. 1898 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – sympatyzujący z KPP
  4. Jankiel Lewin – ur. 1894 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – Poalej Sjon Lewica
  5. Srul Hersz Edelsztajn – ur. 1901 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – Poalej Sjon Lewica
  6. Izrael Tancman – ur. 1901 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – Poalej Sjon Lewica
  7. Icek Feferman – ur. 1880 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – Sjonista
  8. Henryk Adler – ur. 1884 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – Sjonista
  9. Menasze Edelist – ur. 1894 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – Sjonista 22. Anczel Goldreich – ur. 1867 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – Mizrachi
  10. Wolf Loterszpil – ur. 1885 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – ortodoksi
  11. Leon Nudelman – ur. 1898 r. – narodowość żydowska – wyznania mojżeszowego – bezpartyjny[8]

Utworzenie Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem wywołało pewne zmiany w składzie politycznym Rady Miejskiej. Na 24 radnych 10.10.1929 r. 3 należało do BBWR, 6 do Stronnictwa Narodowego, 1 do Chrześcijańskiej Demokracji, 4 do Polskiej Partii Socjalistycznej, 1 do Związku Izraela,1 do Centrum Duchowego (Mizrachi), 3 do Organizacji Syjonistycznej w Polsce, 3 do Żydowskiej Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Syjonu i 1 był Żydem bezpartyjnym[9].

1.07.1935 r. skład Rady Miejskiej przedstawiał się z kolei tak: BBWR – 11 radnych i 4 członków magistratu, PPS – 1 radny, SN – 3 radnych, Bezpartyjni – 5 radnych i 1 członek magistratu, Związek Izraela – 1 radny, Organizacja Syjonistyczna – 3 radnych[10]. A w 1931 r. starosta ocenił wpływy polityczne różnych ugrupowań wśród ludności miasta następująco: BBWR – 35 %; SN – 25%; PPS – 15 %; ortodoksi żydowscy – 10 %;syjoniści – 10 %; komuniści i komunizujący – 6 %[11].

Pomijając partie żydowskie i składające się wyłącznie z Żydów – gdyż zostaną omówione w innej części tej pracy – najbardziej lewicowym ugrupowaniem działającym w Puławach była Polska Partia Socjalistyczna. Wpływy jej poza wymienionym już Związkiem Zawodowym Pracowników Komunalnych i Instytucji Użyteczności Publicznej widoczne było także w Spółdzielni Handlowej „Pomoc”[12], w oddziale Związku Obrony Wierzycieli i Prawa Własności107, w Towarzystwie Uniwersytetu Robotniczego[13], w Powiatowej Kasie Chorych i Centralnym Związku Pracowników

Kas Chorych i Instytucji Ubezpieczeń Społecznych R.P. , w oddziale Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Spożywczego[14]. Członkowie tej partii brali też aktywny udział w działalności Resursy Obywatelskiej, będącej klubem inteligencji, w którym najczęściej zajmowano się prowadzeniem dyskusji na tematy kulturalne i polityczne. W 1927 r. w Resursie zaobserwowano wzrost wpływów politycznej prawicy[15].

BBWR skupiający osoby o często nie skrystalizowanych poglądach politycznych oddziaływał silnie na Związek Strzelecki, Okręgowe Towarzystwo Organizacji i Kółek Rolniczych (jego zarząd w lutym 1931r. zorganizował Uniwersytet Niedzielny), Związek Legionistów, Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet, Związek Młodzieży Wiejskiej „Siew” oraz Powiatową Kasę Komunalną[16]. Partia ta cieszyła się bardzo dużym poparciem lojalistycznie nastawionych członków społeczności żydowskiej.

Stronnictwo Narodowe posiadające liczną rzeszę zwolenników w Puławach w latach 1930 – 1932 odnotowało zastój w pracy partyjnej. Posiadało ono duże wpływy w puławskim oddziale Polskiej Macierzy Szkolnej, której najwybitniejszą postacią był kierownik Sądu Pokoju w Puławach, Tadeusz Mostowski oraz w Związku Młodzieży Polskiej[17].

19 grudnia 1926 r. zorganizowano w Puławach oddział Obozu Wielkiej Polski z Antonim Roztworowskim na czele. W tym samym roku zawiązano też oddział Straży Narodowej, który w roku następnym rozwiązano, z powodu prowadzenia działalności (cyt.):

zagrażającej bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu[18]

Paramilitarne bojówki w Puławach z reguły miały krótki żywot. Szybko bowiem zakończył działalność sanacyjny Związek Strzelecki (20.02.1933 r.) w Puławach, rozwiązany uchwałą swojego Zarządu Powiatowego po aresztowaniu 6 członków za kradzieże, bójki i inne przestępstwa[19]. Krótki żywot miał też oddział Straży Przedniej powstały w 1935 r.  w gimnazjum puławskim[20]. 15.08.1928 r. zjazd Młodych OWP uchwalił zorganizowanie oddziału w Puławach. Z powodu jednak (cyt.):

 …braku chętnych do wstąpienia do tej organizacji (…) powstała wśród grona miejscowych kierowników ruchu prawicowego myśl opanowania swymi wpływami oddziału Ochotniczej Straży Pożarnej w Puławach i stworzyć z niego coś w rodzaju Milicji Partyjnej[21]

W 1927 r. członkowie OWP utworzyli w Puławach oddział towarzystwa „Sokół”, zajmującego się oficjalnie propagowaniem ćwiczeń gimnastycznych[22]. Członkowie tego towarzystwa opanowali w tym samym roku zarząd Resursy Obywatelskiej[23]. Dopiero 22 marca 1932 r. utworzono w mieście placówkę Młodych OWP, ale w 6 dni później została ona z polecenia wojewody przez starostę rozwiązana[24].

Związki zawodowe działające w Puławach skupiały się głównie na ekonomicznej sytuacji robotników. Często dłużej nie przejawiające działalności były rozwiązywane i po pewnym czasie pojawiały się od nowa pod dawną lub nową nazwą. W listopadzie 1933 r. w mieście funkcjonowały:

  • Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Odzieżowego w Polsce, siedziba i teren działania – Puławy, zarejestrowany 22.01.1929 r.[25]
  • Ogólnokrajowy Związek Zawodowy Robotników Branży Drzewnej w Polsce, siedziba w Puławy, ul. Kołłątaja 39, teren działania – miasto Puławy, zarejestrowany 8.07.1931 r.[26]
  • Związek Robotników Przemysłu Spożywczego w Polsce, Puławy, ul. Piłsudskiego 7, 20.09.1932 r.[27]
  • Związek Pracowników Komunalnych i Instytucji Użyteczności Publicznej w Puławach, Puławy, ul. Wiejska 5A, 16.09.1933 r.[28]
  • Związek Pracowników Samorządu Powiatowego, Puławy, 18.01.1926r.[29]
  • Związek Robotników Przemysłu Drzewnego w Polsce, Puławy, 6.02.1925 r.[30]
  • Związek Robotników Przemysłu Skórzanego w Polsce, Puławy, 12.01.1928 r.[31]

Nadto 3.09.1936 r. Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Budowlanego, Drzewnego, Ceramicznego i Pokrewnych Zawodów w Polsce został skreślony z rejestru oddziałów związków zawodowych[32]. Z kolei w październiku 1936 r. powstał oddział Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Spożywczego w Polsce, liczył on 26 członków, czeladników i robotników piekarskich[33]. A w lipcu 1937 r. powstał liczący 60 członków oddział Centralnego Związku Robotników Przemysłu Budowlanego, Drzewnego, Ceramicznego i Pokrewnych Zawodów w Polsce[34].

Zorganizowaną działalnością sportową zajmowały się liczne kluby sportowe i stowarzyszenia oraz organizacje harcerskie. Areną zmagań sportowych były: Wisła i boisko do gry w piłkę nożną. Poza meczami rozgrywanymi pomiędzy drużynami miejscowymi, czasem odbywały się spotkania z udziałem drużyny z garnizonu dęblińskiego[35].

W 1924 r. zorganizowano w mieście pierwsze Koło Ligi Obrony Powietrznej Kraju. Działalność patriotyczna w zakresie tej organizacji przez bardzo długi czas była domeną ludności polskiej.

[1] Informacje o sytuacji politycznej na terenie miast w związku z wyborami do rad miejskich, 1930 r. APL UWL WSP 2069, k. 94.

[2] Układ sił politycznych i narodowościowych w samorządach przed wyborami do Sejmu i Senatu.-Zestawienia (1927 r.), APL UWL WSP 87, k. 2.

[3] Wyniki wyborów do Rad Gminnych na terenie województwa lubelskiego (1927 r.), APL UWL WSP 151, k. 23.

[4] Tamże, k. 22.

[5] Tygodniowe Sprawozdanie Sytuacyjne starosty puławskiego (dalej TSS) z 18.06.1927 r., APL UWL WSP 338, k. 35.

[6] TSS z 18.07.1927 r., APL UWL WSP 339, k. 43.

[7] TSS z 24.09.1927 r., APL UWL WSP 340, k. 70.

[8] Wybory do rad miejskich – wykazy rad 1929-1930, APL UWL WSP 1654, k. 41.

[9] Wybory do rad miejskich – wykazy rad (1929-1930), APL UWL WSP 1654, k. 5.

[10] Układ sił politycznych i narodowościowych w samorządach przed wyborami do Sejmu i Senatu – Zestawienia (1935 r.), APL UWL WSP 106, k. 89.

[11] Sytuacja polityczna powiatów – sprawozdania (1931 r.), APL UWL WSP 162, k. 108.

[12] Sprawozdanie starosty puławskiego (dalej SSP) z 18.04.1928 r., Archiwum Państwowe w Lublinie, zespół akt Starostwa powiatowego w Puławach (dalej APL SPP) 3, k. 205. 107 TSS z 6.10.1928 r., APL UWL WSP 351, k. 13.

[13] Stowarzyszenia kulturalno-oświatowe (1923-1937), APL UWL WSP 2495, k. 42.

[14] MSS za wrzesień 1932 r., APL UWL WSP 378, k. 31 oraz MSS za październik 1932 r., tamże, k. 78-79.

[15] SSP od 7.09 do 13.09.1927 r. włącznie, APL SPP 2, k. 39 oraz 43.

[16] T. Radzik, Oblicze społeczno-polityczne … op. cit., s. 128.

[17] Tamże, s. 130 oraz SSP z 4.04.1928 r., APL SPP 3, k. 173.

[18] S. Pać, Kalendarium … op. cit., s. 123.

[19] T. Radzik, Oblicze społeczno-polityczne … op. cit., s. 129.

[20] M. Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 238.

[21] SSP z 26.09.1928 r., APL SPP 4, k. 139.

[22] SSP od 2 do 8.11.1927 r., APL SPP 2, k. 67.

[23] SSP od 7 do 13.09.1927 r., APL SPP 2, k. 39.

[24] T. Radzik, Oblicze społeczno-polityczne … op. cit., s. 131.

[25] Wykaz oddziałów Związków Zawodowych 26 Obwodu Inspekcyjnego Inspektora Pracy (1933 r.), APL UWL WSP 1274, k. 9.

[26] Tamże, k. 12.

[27] Tamże, k. 14.

[28] Tamże, k. 15.

[29] Tamże, k. 15.

[30] Tamże, k. 15.

[31] Tamże, k. 16.

[32] MSS za październik 1936 r., APL UWL WSP 387, k. 94.

[33] Tamże, k. 96.

[34] MSS za sierpień 1937 r., APL UWL WSP 389, k. 79.

[35] M. Strzemski, Nasze Puławy … op. cit., s. 234,270 oraz 324. 131 S. Pać, Kalendarium … op. cit., s. 122.